Türkçe, tarih boyunca Arapça ve Farsça gibi dillerden etkilenmiş, bu etkileşimler sonucunda ses sistemine özgü kurallar ve istisnalar kazanmış bir dildir. İşte bu ses özellikleri ve örnekleri: 1. Uzun Ünlülerin Varlığı Modern Türkçede doğal olarak uzun ünlüler bulunmaz. Bununla birlikte, Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerde uzun ünlüler mevcuttur. Bu kelimeler Türkçeye geçerken orijinal dildeki ünlü uzunlukları korunmuştur, ancak Türkçe yazımda bu uzunluklar özel işaretlerle belirtilmez.
Ulama Ulama, ünsüzle biten bir sözcüğün, ünlüyle başlayan bir başka sözcüğe bağlanarak okunmasıdır. Bu olay, Türkçede akıcı ve doğal bir konuşma sağlamak için kullanılır. Kural: Ünsüzle biten bir kelime, ünlüyle başlayan bir kelimeye bağlanarak okunur. Örnekler: Yüzünüzü pencerenin ardında görür gibi oldum. Burada “yüzünüzü” kelimesi ünsüz “z” harfi ile biterken, “pencerenin” kelimesi ünlü “e” harfi ile başlıyor ve kelimeler bağlanarak “yüzünüzüpencerenin” şeklinde okunur. Özgür olmak,
Ünsüz Düşmesi Ünsüz düşmesi, bir sözcüğün ek aldığında veya başka bir sözcükle birleştiğinde sonundaki ünsüz harfi kaybetmesine denir. Bu durum genellikle Türkçede “k” ünsüzü bulunan kelimelerde görülür ve bazı özel durumlarda da gerçekleşir. Kural: Sonunda “k” ünsüzü bulunan bazı sözcükler, “-cik, -cek” eklerini aldığında sondaki “k” sesi düşer. Sonu “k” harfiyle biten bazı sözcüklere “-l, -mse” ekleri getirildiğinde sondaki “k” ünsüz harfi düşer. “yeşil” ve
n > m Benzeşmesi Türkçede, “n” ünsüzü “b” ünsüzünden önce geldiğinde “n” ünsüzü “m” ünsüzüne dönüşür. Bu olaya benzeşme denir ve dilin fonetik yapısını kolaylaştırır. Kural: “n” ünsüzü, “b” ünsüzünden önce geldiğinde “m” ünsüzüne dönüşür. Örnekler: Zanbak → Zambak Sünbül → Sümbül Penbe → Pembe Çenber → Çember Ekstra Örneklerle n > m Benzeşmesi: Anbar → Ambar Sanba → Samba Menba → Memba Birleşik
Ünlü Değişimi Ünlü değişimi, birinci ve ikinci tekil kişi zamirlerinin (ben, sen) ismin yönelme hâl eki (-e/-a) aldıklarında köklerindeki ünlülerin değişmesi olayıdır. Kural: ben-e → bana sen-e → sana Örnekler: ben-e → bana sen-e → sana Ünlü Değişimi Ünlü değişimi, Türkçe’de bazı kelimelerde ek alırken köklerindeki ünlü harflerin değişmesi olayıdır. Bu genellikle bazı zamirlerde ve özel durumlarda gerçekleşir. Birinci ve İkinci Tekil Kişi Zamirlerinde
Ünlü Daralması Ünlü daralması, Türkçe’de geniş ünlülerin (a, e), “-yor” ekiyle karşılaştıklarında daralarak “ı, i, u, ü” seslerinden birine dönüşmesi olayıdır. Ayrıca bazı özel sözcüklerde “-yor” eki olmadan da daralma görülebilir. Kural: Sözcüklerin sonundaki geniş ünlüler (a, e), “-yor” ekiyle karşılaştıklarında daralıp “ı, i, u, ü” seslerinden birine dönüşürler. Örnekler: başla-yor → başlıyor oyna-yor → oynuyor konuşma-yor → konuşmuyor boya-yor → boyuyor Ye/De/Ne Sözcüklerinde Ünlü
Ünlü Düşmesi Ünlü düşmesi, Türkçede iki heceli bazı sözcüklerin, ünlüyle karşılaştığında son hecedeki dar ünlülerin (ı, i, u, ü) düşmesi olayıdır. Çekim Eki Aldığında Ünlü Düşmesi: Bazı sözcükler çekim eki aldıklarında son hecedeki dar ünlü düşer. Sözcük Çekim Eki Ünlü Düşmesi burun um-dan burnumdan (getirdi.) karın ım karnım (ağrısı) oğul u oğlu (gelmiş) alın ımız alnımız (yazısı) şehir in şehrin (gezilecek yerleri) zehir i zehri
Küçük Ünlü Uyumu Küçük ünlü uyumu, Türkçe’deki ünlü harflerin sözcüklerde belirli bir düzene göre sıralanmasını sağlar. Bu uyum, sözcüklerin telaffuzunu kolaylaştırır ve dilin akıcılığını artırır. Kural: Düz ünlülerden (a-e-ı-i) sonra yine düz ünlüler (a-e-ı-i) gelir. Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü ) sonra ise düz-geniş ( a-e) veya dar-yuvarlak ( u-ü) ünlüler gelir. Düz Ünlüler: a, e, ı, i Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü
Büyük Ünlü Uyumu Büyük ünlü uyumu, Türkçe kelimelerdeki ünlü harflerin kalınlık ve incelik bakımından uyumlu olması ilkesine dayanır. Bu kural, Türkçedeki kelimelerin ses uyumunu sağlar ve kelimelerin daha akıcı bir şekilde telaffuz edilmesine yardımcı olur. Kural: Türkçe bir sözcükte hem kalın hem de ince sesler birlikte bulunmaz. Kalın ünlülerden sonra yine kalın ünlüler, ince ünlülerden sonra ise ince ünlüler gelir. Kalın Ünlüler: a, ı, o,
Ünlüler ve Özellikleri Türkçede sekiz ünlü bulunmaktadır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Ünlüler Söyleniş Biçimlerine Göre Üçe Ayrılır Düz ve Yuvarlak Ünlüler: Ünlüler, genişlik ve darlıklarına göre de ayrılırlar. Düz Ünlüler: Geniş Düz Ünlüler: a e Dar Düz Ünlüler: ı i Yuvarlak Ünlüler: Geniş Yuvarlak Ünlüler: o ö Dar Yuvarlak Ünlüler: u ü Kalın ve İnce Ünlüler: Kalın Ünlüler: a, ı, o,
Ünsüzler ve Özellikleri Türkçede yirmi bir ünsüz bulunur: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. Ünsüzler Sert ve Yumuşak Olarak Ayrılır Sert Ünsüzler: Sürekli Sert Ünsüzler: f, h, s, ş Süreksiz Sert Ünsüzler: p, ç, t, k Yumuşak Ünsüzler: Sürekli Yumuşak Ünsüzler: ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi) Türkçe’de sert ünsüzlerle biten sözcükler, ünlüyle başlayan ekler aldıklarında bu eklerin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşir. Bu olaya ünsüz benzeşmesi veya ünsüz sertleşmesi denir. Kural: Sert ünsüzle biten sözcükler “g, c, d” seslerinden biriyle başlayan ek alırsa, bu ekler “k, ç, t” seslerine dönüşür. Örnekler: bit + gi → bitki seç + gin → seçkin yapış + gan → yapışkan ilet + gen
Ünsüz Değişmesi (Yumuşaması) Türkçe’de bazı ünsüz harfler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında yumuşayarak başka ünsüzlere dönüşür. Bu kural, “p, ç, t, k” harflerinin yumuşaması olarak bilinir. Aşağıda bu kuralın örneklerini ve istisnalarını inceleyeceğiz. Kural: “p, ç, t, k” ünsüzlerinden biriyle biten sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında, “p, ç, t, k” ünsüzleri yumuşayarak “b, c, d, g/ğ” ünsüzlerine dönüşür. Örnekler: dolap + ı → dolabı