Yapısı bakımından cümleler, cümlenin içinde bulunan temel ve yan cümleciklerin durumuna göre sınıflandırılır. Türkçede cümleler yapısına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı cümleler olarak ayrılır. Ayrıca birleşik cümleler de kendi içinde çeşitli alt başlıklara ayrılır. Şimdi bu başlıkları tek tek inceleyelim ve daha fazla örneklerle konuyu genişleterek açıklayalım.
Basit cümle, yalnızca bir temel yargıyı ifade eden ve içinde başka bir cümlecik bulunmayan cümledir. Bu tür cümlelerde sadece bir yüklem bulunur ve cümle yapısı sade ve anlaşılırdır.
Bu örneklerde yalnızca bir temel yargı ifade eden ve içinde başka bir cümlecik bulundurmayan cümleler görülmektedir.
Bu ek örneklerde de her cümlede sadece bir yargı bulunur ve başka bir cümlecik yer almaz.
Birleşik cümle, temel cümlecik yanında bir ya da daha fazla yan cümlecik içeren cümlelerdir. Yan cümlecikler, temel cümleciği tamamlar ya da genişletir. Birleşik cümleler dört farklı alt gruba ayrılır: girişik birleşik cümle, iç içe birleşik cümle, şartlı birleşik cümle ve ki’li birleşik cümle (ilgi cümlesi).
Girişik birleşik cümlede, cümledeki yan cümlecik fiilimsi ile kurulur. Fiilimsiler, cümlenin içinde yan yargı oluşturarak temel cümleye bağlanır.
Bu cümlelerde yan cümlecik fiilimsi ile oluşturulmuş ve temel cümleye eklenmiştir.
Bu ek örneklerde de fiilimsiler kullanılarak yan cümlecikler kurulmuş ve temel cümle tamamlanmıştır.
İç içe birleşik cümle, bir cümlenin başka bir cümlenin içinde bulunmasıyla oluşur. Genellikle aktarma cümlelerinde ya da dolaylı anlatımlarda kullanılır.
Bu cümlelerde bir cümle başka bir cümlenin içine yerleştirilmiş durumda.
Bu ek örneklerde de iç içe anlatım kullanılarak cümlelerin birleştiğini görebiliriz.
Şartlı birleşik cümle, temel cümleye “eğer” ya da “-se/-sa” şart ekleriyle bağlanan yan cümleciklerden oluşur. Yan cümle, temel cümle için bir şart sunar.
Bu cümlelerde yan cümleler bir şart sunarak temel cümleye bağlanmaktadır.
Bu ek örneklerde de şart ekleriyle kurulan yan cümleciklerle birleşik cümleler oluşturulmuştur.
İlgi cümlesi, temel cümleye “ki” bağlacı ile bağlanan yan cümlecikler içerir. “Ki” bağlacı, iki cümleyi birbirine bağlar ve anlamı genişletir.
Bu cümlelerde “ki” bağlacı iki cümleyi birbirine bağlamış ve yan cümlecikler oluşturmuştur.
Bu ek örneklerde de “ki” bağlacı kullanılarak iki cümle birleştirilmiştir.
Sıralı cümle, birden fazla cümlenin, anlam ve yapı bakımından birbiriyle ilişkilendirilerek yan yana getirilmesidir. Cümleler bir virgül ya da noktalı virgül ile birbirine bağlanır.
Bu cümlelerde iki ya da daha fazla bağımsız cümle birbirine anlam bakımından bağlanmıştır.
Bu ek örneklerde de sıralı cümlelerin kullanımı görülmektedir.
Bağlı cümle, birden fazla cümlenin bağlaçlar aracılığıyla birbirine bağlanarak oluşturulmuş cümledir. En sık kullanılan bağlaçlar “ve”, “ama”, “çünkü” gibi bağlaçlardır.
Bu cümlelerde bağlaçlar kullanılarak iki ya da daha fazla cümle birbirine bağlanmıştır.
Bağlı cümlelerde bağlaçlar sayesinde cümleler birbirine bağlanarak anlam bütünlüğü sağlanmıştır.
Birleşik cümlelerde, temel cümlecik ana yargıyı ifade eden cümle kısmıdır. Yan cümlecik ise temel cümleciği tamamlayan, genişleten veya açıklayan ek cümleciktir.
Temel cümlecik ve yan cümlecik birleşik cümlelerde bir arada bulunur ve cümlenin anlamını genişletir.
Bu ek örneklerde de temel ve yan cümleciklerin birleşimi görülmektedir.
Yapısı bakımından cümlelerin bu geniş açıklamalarıyla dilde nasıl farklı cümle türleri oluşturulabileceğini, bu yapıların nasıl kullanıldığını anlamış olduk.