Yapım Eki: Yeni Sözcükler Oluşturan Ekler
Yapım ekleri, sözcüklerin köklerine eklenerek yeni anlam ve türde sözcükler oluşturan eklerdir. Bu ekler, eklenilen sözcüğün anlamını ve türünü değiştirir, bu nedenle yapım eki almış bir sözcüğe “türemiş sözcük” denir. Yapım ekleri, dilin zenginleşmesine ve ifade çeşitliliğine katkıda bulunur.
İsimden İsim Yapan Ekler
İsimden isim yapan yapım ekleri, bir isim köküne eklenerek yeni bir isim türetir. İşte bu tür eklerin bazı örnekleri:
- -el: Bu ek, isimlere eklenerek bir nitelik veya benzerlik ifade eden isimler oluşturur.
- örnek: “söz” → “söz-el“, “güz” → “güz-el“
- -sız: Bu ek, bir şeyin yokluğunu veya eksikliğini belirten isimler türetir.
- örnek: “su” → “su-suz“, “para” → “para-sız“, “ev” → “ev-siz“
- -cı: Bu ek, bir nesne veya meslek ile ilgili isimler oluşturur.
- örnek: “göz” → “göz-cü“, “yol” → “yol-cu“
- -ce: Bu ek, bir dil veya bir şeyin dilsel ifadesini belirten isimler oluşturur.
- örnek: “Türk” → “Türk-çe“, “İngiliz” → “İngiliz-ce“
- -daş: Bu ek, ortak özellik veya ilişki belirten isimler oluşturur.
- örnek: “karın” → “karın-daş“, “arka” → “arka-daş“
- -cık: Bu ek, küçültme veya sevimlilik anlamı taşıyan isimler türetir.
- örnek: “söz” → “söz-cük“, “az” → “az-ı-cık“
- -lık: Bu ek, bir nesnenin veya objenin niteliğini veya işlevini belirten isimler oluşturur.
- örnek: “kulak” → “kulak-lık“, “taş” → “taş-lık“
- -lı: Bu ek, bir yer veya insanla ilişkili özellik belirten isimler oluşturur.
- örnek: “köy” → “köy-lü“, “Aydın” → “Aydın-lı“
İsimden Fiil Yapan Ekler
İsimden fiil yapan yapım ekleri, bir isim köküne eklenerek fiil türetir. İşte bu tür eklerin bazı örnekleri:
- -la: Bu ek, bir ismi fiile dönüştürür.
- örnek: “su” → “su-la” (sulamak), “uğur” → “uğur-la” (uğurlamak)
- -lan: Bu ek, bir isme eklenerek fiil oluşturan bir ektir.
- örnek: “ev” → “ev-len” (evlenmek), “akıl” → “akıl-lan” (akıllanmak)
- -laş: Bu ek, fiil köküne eklenerek birlikte yapma anlamı katan fiiller türetir.
- örnek: “haber” → “haber-leş” (haberleşmek), “pay” → “pay-laş” (paylaşmak)
- -sa: Bu ek, fiil köküne eklenerek çeşitli durumlarda kullanılır.
- örnek: “su” → “su-sa” (susamak), “önem” → “önem-se” (önemsemek)
- -ar: Bu ek, fiil köküne eklenerek fiil türetir.
- örnek: “mor” → “mor-ar” (morarmak), “yaş” → “yaş-ar” (yaşarmak)
- -al: Bu ek, fiil köküne eklenerek fiil türetir.
- örnek: “çoğ” → “çoğ-al” (çoğalmak), “az” → “az-al” (azalmak)
- -a: Bu ek, bir fiil türetir.
- örnek: “yaş” → “yaş-a” (yaşamak), “tür” → “tür-e” (türemek)
- -l: Bu ek, fiil köküne eklenerek fiil türetir.
- örnek: “eksi” → “eksi-l” (eksilmek), “doğru” → “doğru-l” (doğrulmak)
Fiilden İsim Yapan Ekler
Fiilden isim yapan yapım ekleri, bir fiil köküne eklenerek isim türetir. İşte bu tür eklerin bazı örnekleri:
- -enek: Bu ek, fiil kökünden isim türetir.
- örnek: “gel” → “gel-enek” (gelenek), “gör” → “gör-enek” (görenek)
- -ıcı: Bu ek, fiil köküne eklenerek isim türetir.
- örnek: “yan” → “yan-ıcı” (yanıcı), “gör” → “gör-ücü” (görücü)
- -gaç: Bu ek, fiil köküne eklenerek isim türetir.
- örnek: “süz” → “süz-geç” (süzgeç), “yüz” → “yüz-geç” (yüzgeç)
- -gi: Bu ek, fiil köküne eklenerek isim türetir.
- örnek: “bil” → “bil-gi” (bilgi), “sev” → “sev-gi” (sevgi)
- -ce: Bu ek, fiil kökünden isim türetir.
- örnek: “düşün” → “düşün-ce” (düşünce), “eğlen” → “eğlen-ce” (eğlence)
- -ecek: Bu ek, fiil köküne eklenerek isim türetir.
- örnek: “iç” → “iç-ecek” (içecek), “yak” → “yak-acak” (yakacak)
- -ın: Bu ek, fiil kökünden isim türetir.
- örnek: “ak” → “ak-ın” (akın), “ek” → “ek-in” (ekin)
- -ge: Bu ek, fiil kökünden isim türetir.
- örnek: “bil” → “bil-ge” (bilge), “süpür” → “süpür-ge” (süpürge)
- -ar: Bu ek, fiil kökünden isim türetir.
- örnek: “yaz” → “yaz-ar” (yazar), “çiz” → “çiz-er” (çizer)
- -ıntı: Bu ek, fiil kökünden isim türetir.
- örnek: “çık” → “çık-ıntı” (çıkıntı), “dök” → “dök-üntü” (döküntü)
Fiilden Fiil Yapan Ekler
Fiilden fiil yapan yapım ekleri, bir fiil köküne eklenerek yeni fiiller türetir. İşte bu tür eklerin bazı örnekleri:
- -ar: Bu ek, bir fiilden başka bir fiil türetir.
- örnek: “çık” → “çık-ar” (çıkarmak), “kop” → “kop-ar” (koparmak)
- -ıl: Bu ek, fiil köküne eklenerek fiil türetir.
- örnek: “dar” → “dar-ıl” (darılmak), “gör” → “gör-ül” (görülmek)
- -dır: Bu ek, fiil köküne eklenerek fiil türetir.
- örnek: “gez” → “gez-dir” (gezdirmek), “boz” → “boz-dur” (bozdurmak)
- -t: Bu ek, fiil köküne eklenerek fiil türetir.
- örnek: “uyu” → “uyu-t” (uyutmak), “uza” → “uza-t” (uzatmak)
- -ış: Bu ek, fiil köküne eklenerek fiil türetir.
- örnek: “gül” → “gül-üş” (gülüşmek), “kaç” → “kaç-ış” (kaçışmak)
Bu açıklamalar, dilimizdeki yapım eklerinin işlevlerini ve nasıl kullanıldığını anlamanıza yardımcı olacaktır. Yapım ekleri, dilin zenginliğini artırarak anlamları daha doğru ve etkili bir şekilde ifade etmemizi sağlar.
Yorumlar
Türkçenin kelime türetme mekanizmasının temel taşları olan yapım ekleri, dilin zenginliğini ve esnekliğini sağlayan en önemli dilbilgisi unsurlarından biridir. Bu ekler, basit bir kelime köküne veya gövdesine eklenerek ondan yepyeni anlamlara sahip, hatta bazen farklı türde (isimken fiil, fiilken isim vb.) yeni kelimeler türetmeye yarar. Dilin canlılığını ve kendini sürekli yenileme kapasitesini borçlu olduğu bu yapısal özellik, Türkçenin sondan eklemeli (agglutinative) bir dil olmasının en belirgin göstergesidir.
Yapım eklerinin en temel ayırt edici özelliği, eklendiği kelimenin anlamını ve bazen de türünü değiştirmesidir. Bu yönüyle, kelimenin sadece cümle içindeki görevini belirleyen ve anlamını değiştirmeyen çekim eklerinden (hal ekleri, iyelik ekleri, çoğul ekleri, kip ekleri vb.) kökten ayrılırlar. Örneğin, "göz" kelimesine gelen "-ler" çoğul eki bir çekim ekidir; kelimenin anlamını değiştirmez, sadece sayısını belirtir ("gözler"). Ancak aynı köke "-lük" yapım eki geldiğinde "gözlük" kelimesi türer. Bu yeni kelime, artık bir organı değil, o organa yardımcı bir nesneyi ifade eder. Anlam tamamen değişmiştir.
Yapım ekleri, türettikleri yeni kelimenin türüne göre dört ana başlık altında incelenir. Bu sınıflandırma, eklerin işlevini anlamak için oldukça önemlidir.
### 1. İsimden İsim Yapan Ekler
Bu ekler, bir isim köküne veya gövdesine eklenerek yeni bir isim türetirler. Türetilen yeni isim; bir meslek, bir yer, bir soyut kavram veya bir topluluk adı olabilir.
* -lık/-lik/-luk/-lük: En işlek yapım eklerinden biridir. Yer, alet, soyut kavram, durum veya bir şeye ait olma anlamları katar.
* *Örnek:* `tuz` → tuzluk (alet), `odun` → odunluk (yer), `iyi` → iyilik (soyut kavram), `kış` → kışlık (ait olma).
* -cı/-ci/-cu/-cü (-çı/-çi/-çu/-çü): Meslek, uğraş veya bir düşünceye bağlılık bildiren isimler türetir.
* *Örnek:* `simit` → simitçi (meslek), `yalan` → yalancı (bir özelliği taşıyan), `sanat` → sanatçı (uğraş).
* -daş/-deş (-taş/-teş): Ortaklık, birliktelik anlamı katar.
* *Örnek:* `vatan` → vatandaş, `meslek` → meslektaş, `yol` → yoldaş.
* -ce/-ca: Dil, görüş veya "gibi" anlamı katan isimler türetir.
* *Örnek:* `Türk` → Türkçe (dil), `bence` (bana göre), `insan` → insanca (insan gibi).
### 2. İsimden Fiil Yapan Ekler
İsim soylu bir kelimeye (isim, sıfat, zamir) gelerek ondan bir fiil türeten eklerdir. Bu sayede durağan bir kavram, bir eyleme veya oluşa dönüşür.
* -la/-le: En yaygın isimden fiil yapma ekidir.
* *Örnek:* `su` → sulamak, `taş` → taşlamak, `baş` → başlamak.
* -al/-el: Genellikle sıfatlardan fiil türetir ve "olma, durumuna gelme" anlamı katar.
* *Örnek:* `düz` → düzeltmek, `az` → azalmak, `dar` → daralmak.
* -a/-e: Renk ve ses yansımalı kelimelerden fiil türetmede sıkça kullanılır.
* *Örnek:* `kan` → kanamak, `yaş` → yaşamak, `türe-` → türemek.
* -leş/-laş: Birliktelik veya dönüşüm anlamı katar.
* *Örnek:* `güzel` → güzelleşmek, `sert` → sertleşmek, `mektup` → mektuplaşmak.
### 3. Fiilden İsim Yapan Ekler
Bir fiil köküne veya gövdesine eklenerek o fiille ilgili bir varlığı, kavramı, aleti veya eylemin adını karşılayan isimler türetir.
* -m/-ım/-im/-um/-üm: Eylemin sonucunu veya eylemin adını bildirir.
* *Örnek:* `seç-` → seçim, `doğ-` → doğum, `al-` → alım.
* -gı/-gi/-gu/-gü (-kı/-ki/-ku/-kü): Eylemin sonucunda ortaya çıkan soyut veya somut nesneyi, kavramı belirtir.
* *Örnek:* `sev-` → sevgi, `bil-` → bilgi, `asmak` → askı, `içmek` → içki.
* -ıcı/-ici/-ucu/-ücü: Eylemi yapanı, bir meslek erbabını veya bir aleti ifade eden kalıcı isimler yapar.
* *Örnek:* `yaz-` → yazıcı, `sat-` → satıcı, `kes-` → kesici.
* -mak/-mek: Fiillerin isimleşmiş halidir ve mastar eki olarak bilinir. Eylemin adıdır.
* *Örnek:* `okumak`, `yazmak`, `düşünmek`.
### 4. Fiilden Fiil Yapan Ekler
Bir fiilden, o fiille bağlantılı ancak farklı bir anlam veya işlev (çatı) taşıyan yeni bir fiil türeten eklerdir. Bu ekler genellikle fiilin çatısını (ettirgen, edilgen, dönüşlü, işteş) belirler.
* -dır/-dir/-dur/-dür (-tır/-tir/-tur/-tür): Ettirgenlik (causative) ekidir. Eylemi başkasına yaptırma anlamı katar.
* *Örnek:* `yaz-` → yazdırmak, `öl-` → öldürmek, `gül-` → güldürmek.
* -l/-ıl/-il/-ul/-ül: Edilgenlik (passive) ekidir. Eylemin başkası tarafından yapıldığını, öznenin işten etkilendiğini belirtir.
* *Örnek:* `sev-` → sevilmek, `yaz-` → yazılmak, `kır-` → kırılmak.
* -n/-ın/-in/-un/-ün: Dönüşlülük (reflexive) ekidir. Öznenin yaptığı işten yine kendisinin etkilendiğini belirtir.
* *Örnek:* `yıka-` → yıkanmak, `tara-` → taranmak, `giy-` → giyinmek.
* -ş/-ış/-iş/-uş/-üş: İşteşlik (reciprocal/cooperative) ekidir. Eylemin birden fazla özne tarafından karşılıklı veya birlikte yapıldığını ifade eder.
* *Örnek:* `gör-` → görüşmek, `döv-` → dövüşmek, `bak-` → bakışmak.
Türkçede bir kelime kökü, yapım eki aldığında artık gövde adını alır. Bu gövde, üzerine yeni yapım ekleri alarak katman katman büyüyebilir. Bu durum, dilin ne kadar üretken olduğunun en güzel kanıtıdır:
`göz` (kök) → `göz-lük` (gövde) → `gözlük-çü` (gövde) → `gözlükçü-lük` (gövde).
Sonuç olarak, yapım ekleri sadece bir dilbilgisi konusu değil, aynı zamanda Türkçenin düşünce üretme ve dünyayı adlandırma biçiminin de anahtarıdır. Bu ekler sayesinde dilimiz, yeni teknolojilere, kavramlara ve durumlara `bilgisayar` (bilgi-say-ar), `dondurma` (don-dur-ma) gibi kendi iç dinamikleriyle karşılıklar üretebilmektedir. Bu nedenle yapım eklerini anlamak, Türkçenin yapısını ve ruhunu anlamak anlamına gelir.
---
İlgili Arama Terimleri:
* Yapım ekleri ve çekim ekleri farkı
* Fiilden isim yapan ekler nelerdir
* Kök ve gövde nedir örnekler
* Türkçedeki en yaygın yapım ekleri listesi
Türkçenin en temel ve dinamik özelliklerinden biri, onun eklemeli bir dil olmasıdır. Bu eklemeli yapı, kelime köklerine veya gövdelerine getirilen çeşitli ekler aracılığıyla yeni anlamlar ve işlevler kazandırılmasını sağlar. Bu ekler iki ana gruba ayrılır: çekim ekleri ve yapım ekleri. Çekim ekleri, kelimenin anlamını değiştirmeksizin ona cümle içinde zaman, kişi, hal veya iyelik gibi gramatik görevler yüklerken, yapım ekleri ise kelimenin hem anlamını hem de bazen türünü (isim, fiil, sıfat vb.) değiştirerek ondan tamamen yeni bir kelime türetir. Dilin zenginliğinin ve kelime haznesinin sürekli genişlemesinin ardındaki en büyük güç, yapım ekleridir.
Bir kelimenin yapım eki almış haline gövde denir. Kök halindeki bir kelime, bir yapım eki aldıktan sonra gövdeye dönüşür ve bu gövde, üzerine başka yapım veya çekim ekleri alabilir. Örneğin, "göz" köküne "-lük" yapım eki eklenerek "gözlük" gövdesi oluşturulur. Bu yeni kelime, "gözlükçü" (yeni bir yapım ekiyle) veya "gözlüğüm" (bir çekim ekiyle) gibi farklı formlara girebilir.
Yapım ekleri, türettikleri kelimenin türüne göre dört ana başlık altında incelenir:
### 1. İsimden İsim Yapan Ekler
Bu ekler, bir isim köküne veya gövdesine eklenerek ondan yeni bir isim türetir. Anlamsal olarak meslek, yer, alet, soyut kavram veya aidiyet gibi yeni anlamlar katarlar.
* -lık, -lik, -luk, -lük: En işlek eklerden biridir. Yer, alet, durum veya bir şeye özgü olma anlamı katar.
* *tuz -> tuzluk* (alet)
* *insan -> insanlık* (soyut kavram)
* *odun -> odunluk* (yer)
* *gün -> günlük* (bir şeye özgü)
* -cı, -ci, -cu, -cü / -çı, -çi, -çu, -çü: Genellikle meslek, uğraş veya bir düşünceye bağlılık bildiren isimler türetir.
* *yol -> yolcu*
* *kitap -> kitapçı*
* *sanat -> sanatçı*
* *spor -> sporcu*
* -sız, -siz, -suz, -süz: Eklendiği ismin yokluğunu, ondan mahrum olma durumunu bildirir.
* *ev -> evsiz*
* *şeker -> şekersiz*
* *akıl -> akılsız*
* -daş, -deş / -taş, -teş: Ortaklık, birliktelik anlamı katar.
* *meslek -> meslektaş*
* *vatan -> vatandaş*
* *sır -> sırdaş*
### 2. İsimden Fiil Yapan Ekler
Bu ekler, bir isim köküne veya gövdesine gelerek onu bir eylem, oluş veya kılış bildiren bir fiile dönüştürür.
* -le, -la: İsimleri fiilleştiren en yaygın ektir.
* *su -> sulamak*
* *taş -> taşlamak*
* *baş -> başlamak*
* -leş, -laş: Birliktelik veya dönüşüm anlamı katan fiiller türetir.
* *güzel -> güzelleşmek*
* *mektup -> mektuplaşmak*
* *sert -> sertleşmek*
* -al, -el: Azalma, küçülme gibi anlamlar katan fiiller yapar.
* *az -> azalmak*
* *düz -> düzelmek*
* *dar -> daralmak*
* -se, -sa: İstek, özlem bildiren fiiller türetir.
* *garip -> garipsemek*
* *su -> susamak* (Burada ses düşmesi görülür)
### 3. Fiilden İsim Yapan Ekler
Bir fiil köküne veya gövdesine eklenerek o eylemin adını, eylemi yapanı, eylemin yapıldığı yeri veya aleti, ya da eylemle ilgili soyut bir kavramı ifade eden isimler türetir.
* -gi, -gı, -gu, -gü / -ki, -kı, -ku, -kü: Fiilden soyut veya somut isimler yapar.
* *sevmek -> sevgi*
* *bilmek -> bilgi*
* *asmak -> askı*
* *görmek -> görgü*
* -im, -ım, -um, -üm: Eylemin sonucunu veya adını bildirir.
* *seçmek -> seçim*
* *doğmak -> doğum*
* *ölmek -> ölüm*
* *yatırmak -> yatırım*
* -ici, -ıcı, -ucu, -ücü: Eylemi yapan kişiyi veya bir niteliği bildiren sıfat-fiil kökenli kalıcı isimler yapar.
* *yazmak -> yazıcı*
* *okumak -> okuyucu*
* *yaratmak -> yaratıcı*
* -ak, -ek: Eylemin yapıldığı yer veya aleti bildirir.
* *durmak -> durak*
* *yatmak -> yatak*
* *konmak -> konak*
* -enek, -anak: Gelenek, görenek gibi kalıplaşmış kelimeler türetir.
* *gelmek -> gelenek*
* *görmek -> görenek*
### 4. Fiilden Fiil Yapan Ekler
Bu ekler, bir fiil kök veya gövdesine gelerek fiilin anlamını değiştirir. Genellikle fiilin çatı özelliklerini (ettirgen, edilgen, dönüşlü, işteş) etkileyerek yeni bir fiil oluştururlar.
* -dır, -dir, -dur, -dür / -tır, -tir, -tur, -tür: Ettirgenlik ekidir. Eylemi başkasına yaptırma anlamı katar.
* *yazmak -> yazdırmak*
* *gülmek -> güldürmek*
* *pişmek -> pişirmek* (Araya sesli harf girebilir)
* -ıl, -il, -ul, -ül: Edilgenlik ekidir. Eylemin başkası tarafından yapıldığını, öznenin işten etkilendiğini bildirir.
* *sevmek -> sevilmek*
* *yazmak -> yazılmak*
* *kırmak -> kırılmak*
* -n: Dönüşlülük veya edilgenlik anlamı katar. Özne hem işi yapar hem de işten etkilenir.
* *yıkamak -> yıkanmak* (kendi kendini yıkamak)
* *giymek -> giyinmek* (kendi kendine giymek)
* -ş: İşteşlik ekidir. Eylemin karşılıklı veya birlikte yapıldığını ifade eder.
* *görmek -> görüşmek* (karşılıklı)
* *gülmek -> gülüşmek* (birlikte)
* *dövmek -> dövüşmek* (karşılıklı)
Sonuç olarak, yapım ekleri Türkçenin kelime üretme motorudur. Bu ekler sayesinde dil, yeni kavramları ve durumları ifade etmek için dışarıdan kelime almak yerine, kendi köklerinden yeni kelimeler üretebilme esnekliğine sahip olur. Bir dili derinlemesine anlamak ve kelime dağarcığını geliştirmek, bu türetme mekanizmasının, yani yapım eklerinin işleyişini kavramaktan geçer. Onlar, dilin yaşayan ve sürekli kendini yenileyen ruhunu temsil ederler.
---
*Yapım ekleri ve çekim ekleri farkı*
*Türkçede kelime türetme*
*Fiilden isim yapan ekler örnekleri*
*İsimden fiil yapan ekler nelerdir*
Yorum Bırak