Türkçe Kipler: Haber Kipleri ve Dilek Kipleri

Ekim 28, 2024 - Okuma süresi: 14 dakika

Türkçe Dilinde Kipler: Haber Kipleri ve Dilek Kipleri

Fiiller, eylemleri, oluşları ve durumları ifade eden kelimelerdir. Türkçe dilinde fiiller tek başlarına, yani yalın halde kullanılmazlar. Cümle içerisinde farklı anlamlar ve görevler üstlenebilmeleri için çeşitli ekler alırlar. Bu eklerden en önemlileri kip ekleri ve kişi ekleridir. Kip ve kişi ekleri, fiilin zamanını, yapılış şeklini ve eylemi gerçekleştiren kişiyi belirtir.

Kip Nedir?

Kip, bir fiilin zaman, şahıs, teklik ve çoğulluk bildiren, farklı anlamlar kazandıran çekim şekilleridir. Fiilin zaman, anlam ve şahıs özelliklerine göre aldığı çeşitli eklerle oluşan bu kullanılış biçimlerinin her birine kip denir. Kip ekleri, fiilin kökünden sonra gelir.

Mastar halde olmayan ve cümle içerisinde kullanılan fiile çekimli fiil denir. Mastar, fiilin -mek/-mak ekiyle yazılmış halidir ve fiiller cümle içerisinde mastar haliyle kullanılmazlar.

Çekimli fiiller fiil kökü + kip eki + kişi eki şeklinde oluşur.

Örnek: Gel-i-yor-um

Fiillerde Kip Türleri

Türkçe dilinde kipler iki ana gruba ayrılır: Haber (Bildirme) Kipleri ve Dilek (Tasarlama) Kipleri.

1. Haber (Bildirme) Kipleri

Haber kipleri, eylemin gerçekleştiği zamanı bildirir ve fiilin geçmişte, şimdi, gelecekte veya her zaman yapılıp yapılmadığı hakkında bilgi verir. Haber kipleri, zaman anlamı taşıdıkları için zaman ekleri olarak da adlandırılır.

Haber kipleri ve örnekleri:

• Şimdiki Zaman: Fiilin şu anda gerçekleştiğini ifade eder.
  • Ekleri: -yor, -makta/-makta
  • Örnek: Şu an sizinle konuşuyorum.
    • Bilgisayarda oyun oynuyorlar.
    • Annem yemek yapıyor.
    • Siz beni şu an izliyorsunuz.
    • Bahçede çiçekleri suluyor.
• Gelecek Zaman: Fiilin ileride, gelecekte gerçekleşeceğini bildirir.
  • Ekleri: -ecek, -acak
  • Örnek: Yarın otobüse bineceğim.
    • Haftaya okul tatil olacak.
    • Birazdan misafir gelecek.
    • 5 dakika sonra dizi başlayacak.
    • Yarın hastaneye gideceğim.
• Geniş Zaman: Fiilin belirli zaman aralıkları ile ve her zaman gerçekleştiğini bildirir. Geniş zaman eki bazen “ağır ek” olarak da adlandırılabilir.
  • Eki: -r (-ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür)
  • Örnek: Her sabah yüzümü yıkarım.
    • Devamlı spor yaparım.
    • Sürekli yemek yerim.
    • Düzenli kitap okurum.
    • Akşamları kitap okurum.
• Geçmiş Zaman: Fiilin geçmişte gerçekleştiğini ifade eder. Geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman ve duyulan geçmiş zaman olmak üzere ikiye ayrılır.
  • Görülen Geçmiş Zaman: Fiili söyleyen kişinin, gerçekleşen fiili kendisi görmüş olduğunu ifade eder. Görülen geçmiş zaman kipi, yapılan işin görülmediğini, duyulduğunu, öğrenildiğini ifade eder. Kişi, kişiler ya da tarih tarafından bilinen olaylar anlatılır. Görülen geçmiş zaman kipi, uzak ya da yakın geçmişte yapılan ve tamamlanan işleri kesinliğe bağlayarak anlatır.
    • Ekleri: -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü
    • Örnek: Ali düştü. (Konuşmacı Ali’nin düştüğünü görmüş.)
      • Araştırmalarını geçen yıl kitaplaştırarak yayımladı.
      • Saat kaçta ve nerede buluşacağımızı şimdi hatırladım.
      • Konular ayrıntılarıyla görüşüldü.
      • 1908’de ikinci Meşrutiyet ilân edildi.
  • Duyulan Geçmiş Zaman: Fiili söyleyen kişinin, gerçekleşen fiili başkasından duymuş olduğunu ifade eder. Duyulan geçmiş zaman kipi, yapılan işin görülmediğini, duyulduğunu, öğrenildiğini ifade eder. Duyulan geçmiş zaman kipi, farkında olunmayan ya da sonradan fark edilen fiilleri anlatır. Bir işle, oluşla ilgili kişisel görüş bildirir. Masallarda kullanılır.
    • Ekleri: -miş, -miş, -muş, -müş
    • Örnek: Ali düşmüş. (Konuşmacı Ali’nin düştüğünü başkasından duymuş.)
      • Depremzedelere gönderilen yardımları engellemişler.
      • Atalarımız bizlere güvenmiş de bu vatanı emanet etmişler.
      • Annemin anlattığına göre ben bir yaşında yürümeye başlamışım.

Özetle, haber kipleri cümleye zaman kavramı katar ve eylemin hangi zamanda gerçekleştiğini belirtir.

2. Dilek (Tasarlama) Kipleri

Dilek kipleri, eylemin gerçekleşme zamanını bildirmezler. Bir dileği, bir isteği, tasarlanan bir hareketi anlatırlar. Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur. Dilek kipleri, cümleye gereklilik, istek, şart ve emir anlamları katarlar.

Dilek kipleri ve örnekleri:

• Gereklilik Kipi: Eylemin yapılmasının zorunlu veya gerekli olduğunu ifade eder. Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı katabilir.
  • Ekleri: -meli, -malı
  • Örnek: Doğayı korumalıyız.
    • Ödevlerini zamanında yapmalısın.
• İstek Kipi: Eylemin gerçekleşmesinin istendiğini ifade eder.
  • Ekleri: -e, -a
  • Örnek: Bileyim.
    • Eğri oturup, doğru konuşalım.
• Şart Kipi: Fiile şart anlamı katar, fiilin gerçekleşmesi için bir koşul belirtir. Şart kipi bazen de dilek anlamı katar. Şart kipini genellikle cümlenin sonunda değil, ortalarında aramalıyız. Cümlenin ortasında yer alan şart kipi, cümleyi koşulla birbirine bağlar. Cümlenin sonunda yer alan şart kipi ise cümleye bir rica, istek, dilek anlamı katar.
  • Ekleri: -se, -sa
  • Örnek: Biraz uyursam dinlenirim.
    • Ödevlerini bitirsen dışarı çıkmana izin verebilirim.
    • Yarınki geziye siz de gelseniz…
• Emir Kipi: Eylemin yapılmasını emir şeklinde bildirir. Emir kipinin eki yoktur, sadece kişi ekleri ile çekimlenir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur çünkü kişi kendi kendine emir veremez.
  • Eki: Yok
  • Örnek: Git!
    • Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz.

Özetle, dilek kipleri cümleye zaman kavramı katmazlar, fakat eylemin yapılmasına yönelik istek, dilek, şart veya emir gibi anlamlar ifade ederler.

Kişi Ekleri

Kişi ekleri, fiilde bildirilen iş, oluş ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. Kişi ekleri, cümlede işi yapanı yani özneyi bildirir. Kişi ekleri, fiillerde kip eklerinden sonra gelir.

Örnek: Bugün bir saat kitap okudu\ m.

Bu cümlede “okumak” fiiline getirilen “-m” eki, fiilin kim tarafından (1. tekil kişi – ben) yapıldığını bildirmektedir.

Türkçede altı kişi bulunur. Bunların üçü tekil, üçü çoğul kişilerdir: ben, sen, o, biz, siz, onlar

Fiillerde Olumsuzluk

İşin, oluşun veya hareketin yapıldığını veya yapılabileceğini bildiren fiillere olumlu fiil, işin oluşun veya hareketin yapılmadığını veya yapılamayacağını bildiren fiillere olumsuz fiil denir.

Fiillerin olumsuz biçimleri, kip ve kişi ekinden önce “-me, ma” eki getirilerek yapılır.

Örnek:

• Kitap okuyacağım. (Olumlu)
• Kitap okumayacağım. (Olumsuz)

Geniş zamanın olumsuzunda diğer kiplerden farklı bir durum vardır. Diğer kiplere olumsuzluk eki (-ma, -me) getirildiğinde zaman eki düşmezken, geniş zamanda zaman eki düşer ve 1. tekil ve 1. çoğul kişi haricindeki kişilerde olumsuzluk eki “-maz, -mez” şeklinde kullanılır.

Şimdiki zaman kipinin olumsuzu yapılırken, “-yor” ekinin etkisiyle, “-me, -ma” olumsuzluk eki daralarak “-mı, -mi, -mu, -mü” olur.

Örnek:

• seviyorum → sevme yorum → sevmi yorum

Fiillerde Soru

Fiiller, kendinden sonra eklenen “mı, mi, mu, mü” soru ekleriyle soru anlamı kazanır. “mi” soru eki, kendinden önce gelen sözcüklerden ayrı, kendinden sonra gelen eklerle ise bitişik yazılır.

Örnek: Oralara da bahar geldi mi?

Sonuç

Türkçe dilinde fiiller, kip ve kişi ekleri yardımıyla çeşitli zamanlarda, kişilerde ve anlamlarda kullanılır. Haber kipleri fiillere zaman anlamı katar, dilek kipleri ise eylemin yapılmasına yönelik istek, dilek, şart veya emir gibi anlamlar ifade eder. Kişi ekleri fiilin kim tarafından yapıldığını belirtir. Olumsuzluk eki fiilin yapılmadığını, soru eki ise fiilin yapılıp yapılmadığını sormak için kullanılır. Bu eklerin doğru kullanımı, Türkçe dil bilgisinde önemli bir yere sahiptir.