Tiyatronun büyülü dünyası, yalnızca sahne üzerinde gördüğümüz oyunculuk performanslarından ibaret değildir. Perdenin arkasında, metnin satır aralarında ve provaların her anında yaşayan, kendine özgü bir dil vardır. Bu dil, tiyatronun temel taşlarını oluşturan terimlerle şekillenir. Bu terimleri bilmek, bir oyunu izlerken yalnızca seyirci olmaktan çıkıp, o eserin yapısını, amacını ve estetiğini anlayan bilinçli bir alımlayıcı olmamızı sağlar.

Her şeyden önce, sahnelenen eserin yazılı metnine piyes ya da oyun denir. Bu metin, karakterlerin karşılıklı konuşmalarından oluşan diyaloglar üzerine kuruludur. Ancak bir karakterin sahnede tek başına yaptığı, genellikle kendi düşüncelerini veya duygularını seyirciye aktardığı uzun konuşmalara monolog adı verilir. Eğer bu uzun ve coşkulu konuşma, sahnede başka bir karaktere hitaben yapılıyorsa, bu durum tirat olarak isimlendirilir. Hamlet'in "Olmak ya da olmamak" sorgulaması bir monologken, Cyrano de Bergerac'ın meşhur "burun tiradı" bir tirattır. Oyunun temel çatışmasını ve olaylar zincirini oluşturan karmaşık olay örgüsüne ise entrika denir.

Metin, yönetmenin zihninde hayat bulur. Rejisör (yönetmen), oyunu yorumlayan, oyuncuları yönlendiren ve sahne üzerindeki tüm unsurları bir araya getiren kişidir. Rejisörün bu sanatsal yorumlama ve sahneye koyma sürecinin bütününe reji denir. Rejinin en önemli araçlarından biri mizansendir. Fransızca kökenli bu kelime, en basit tanımıyla "sahneye koyma" anlamına gelir. Oyuncuların sahne üzerindeki duruşları, hareketleri, sahneye giriş ve çıkışları, dekorla ve birbirleriyle olan ilişkileri mizanseni oluşturur. İyi bir mizansen, oyunun atmosferini ve karakterlerin ruh halini sözsüz bir şekilde seyirciye aktarır.

Oyunun yapısı da belirli terimlerle ifade edilir. Büyük bölümlere perde denir ve genellikle bir perdenin kapanması, olay örgüsünde önemli bir dönüm noktasını veya zaman atlamasını işaret eder. Her perde, kendi içinde daha küçük birimlere ayrılır ve bunlara sahne adı verilir. Bir sahne, genellikle karakterlerin girip çıkmasıyla veya mekân değişikliğiyle belirlenir.

Sahne üzerinde gördüğümüz her şey, bu dünyanın bir parçasıdır. Oyuncuların giydiği kıyafetler kostüm, karakterin dünyasını ve mekânı oluşturan büyük objeler ve yapılar dekor, oyuncuların sahnede kullandığı küçük, taşınabilir nesneler ise aksesuar olarak adlandırılır. Oyunun geçtiği fiziksel alanın kendisine sahne denirken, seyircilerin göremediği, oyuncuların ve teknik ekibin hazırlık yaptığı yan ve arka kısımlar kulis olarak bilinir. Kulis, tiyatronun kalbidir; heyecanın, son dakika hazırlıklarının ve bir sonraki sahnenin büyüsünün yaratıldığı yerdir.

Oyunculuk da kendi içinde çeşitli terimler barındırır. Metne bağlı kalmadan, o anın getirdiği ilhamla söz ve hareketler yaratmaya doğaçlama denir. Geleneksel Türk Tiyatrosu'nda bu durumun en bilinen örneği tuluattır. Tuluat tiyatrosunda sanatçılar, ana bir konuya sadık kalarak metin dışı, spontane performanslar sergilerlerdi. Oyunda başrolleri canlandıran kişilere aktör (erkek) ve aktris (kadın) denirken, diyalogları olmayan veya çok az olan, kalabalık sahneleri doldurmak için kullanılan oyunculara figüran adı verilir. Unutulmuş bir repliği oyuncuya fısıldayarak hatırlatan görevliye ise suflör denir.

Son olarak, oyunun türünü belirten terimler de vardır. İnsanın kaçınılmaz kaderini, soylu karakterlerin yıkımını ve acıklı olayları konu alan oyunlara trajedi denirken, hayatın ve insanların gülünç yönlerini ele alan, genellikle mutlu sonla biten oyunlar komedi olarak sınıflandırılır. Olayların abartılı bir duygusallıkla, iyilerin ve kötülerin keskin çizgilerle ayrıldığı oyun türüne melodram, kaba şakalara ve absürt durumlara dayalı güldürüye ise fars denir. Bu terimler, tiyatronun sadece bir eğlence aracı olmadığını, aynı zamanda kendi alfabesi, grameri ve sözlüğü olan köklü bir sanat formu olduğunu kanıtlar. Bu dili anlamak, perdenin açılmasıyla başlayan o büyülü yolculuğu çok daha anlamlı ve derin kılar.

Tiyatro, yalnızca sahne üzerinde sergilenen bir oyun değil, aynı zamanda kendine özgü bir dile, bir terminolojiye sahip büyülü bir dünyadır. Bu terimleri bilmek, bir oyunu izlerken perde arkasındaki emeği, yönetmenin vizyonunu ve oyuncunun tekniğini daha iyi anlamamızı sağlar. İzleyiciyi pasif bir gözlemci olmaktan çıkarıp, eserin katmanlarını çözümleyen aktif bir katılımcıya dönüştürür.

Tiyatronun temelini oluşturan en bilinen kavramlardan biri sahnedir. Ancak sahne kelimesi iki farklı anlama gelir. Birincisi, oyunun fiziksel olarak sergilendiği, genellikle yükseltilmiş platformdur. İkincisi ise, bir oyun metninde, karakterlerin giriş ve çıkışlarıyla belirlenen daha küçük dramatik bölümlerdir. Bir oyun genellikle birkaç perdeye, her perde de birden fazla sahneye bölünür. Perde, oyunun ana bölümlerini oluşturur ve genellikle bir zaman atlaması veya mekan değişikliği ile birbirinden ayrılır.

Sahnenin görünmeyen yüzü olan kulis, oyuncuların hazırlandığı, kostümlerini giydiği ve sıralarını beklediği yerdir. Buradaki atmosfer, sahnedeki gerilimden farklı, kendine has bir heyecan barındırır. Oyunun görsel dünyasını oluşturan dekor ve kostüm ise hikayenin geçtiği zamanı, mekanı ve karakterlerin sosyal statüsünü izleyiciye aktaran en güçlü araçlardır. Karakterlerin kullandığı küçük eşyalar ise aksesuar olarak adlandırılır.

Oyunculuk performansına dair terimler, tiyatronun ruhunu anlamak için kritiktir. Bir oyuncunun söylediği her bir söze replik denir. Bir karakterin, diğer karakterlere hitaben yaptığı uzun ve kesintisiz konuşması tirat olarak bilinir. Eğer karakter sahnede yalnızken veya yalnız olduğunu düşünerek kendi iç dünyasını, düşüncelerini ve duygularını sesli bir şekilde dile getiriyorsa, bu bir monologdur. Oyuncunun sözsüz iletişimi ise jest (el, kol ve beden hareketleri) ve mimik (yüz ifadeleri) ile sağlanır. Bu iki unsur, metnin alt metnini ve karakterin duygusal durumunu seyirciye en etkili şekilde geçiren unsurlardır. Bazen metne bağlı kalmadan, o anın ruhuyla yapılan anlık canlandırmalara ise doğaçlama (improvizasyon) denir.

Bir oyunun sahnelenme sürecinde rejisör (yönetmen) kilit rol oynar. Rejisör, metni yorumlayan, oyuncu yönetimini yapan ve dekor, kostüm, ışık gibi tüm unsurları bir araya getirerek oyunun sanatsal bütünlüğünü sağlayan kişidir. Rejisörün, oyuncuların sahne üzerindeki duruş yerlerini, hareketlerini ve birbirleriyle olan ilişkilerini düzenlemesine mizansen denir. Oyuncuların sahneye giriş çıkışlarını ve hareketlerini belirleyen bu planlama ise teknik olarak blokaj (blocking) olarak ifade edilir.

Metinle ilgili süreçlerde ise dramaturg önemli bir görev üstlenir. Dramaturg, oyun metnini analiz eder, tarihsel ve kültürel bağlamını araştırır, metin üzerinde düzenlemeler yapar ve rejisöre entelektüel bir danışmanlık sunar. Bir romanın veya filmin tiyatroya uyarlanması işlemine ise adaptasyon veya uyarlama adı verilir.

Son olarak, performans sırasında her şeyin yolunda gitmesini sağlayan gizli kahramanlar vardır. Örneğin, oyuncuların repliklerini unutmaları durumunda onlara fısıldayarak hatırlatan kişiye suflör denir. Tüm ışık, ses ve sahne geçişlerini doğru zamanda başlatan, oyunun teknik akışını yöneten sahne amirine ise kondüvit denir.

Bu terimler, tiyatro sanatının yapı taşlarıdır. Onları anlamak, bir oyunu izlerken sadece hikayeyi değil, o hikayenin nasıl anlatıldığını, hangi sanatsal tercihlerle şekillendirildiğini ve sahne üzerindeki her bir detayın ne kadar bilinçli bir çabanın ürünü olduğunu görmemizi sağlar. Bu bilgiyle donanmış bir seyirci için tiyatro, çok daha derin ve zengin bir deneyime dönüşür.