Tiyatro, seyircinin önünde, oyuncular tarafından canlandırılan edebi eserlerin sahnede temsil edilmesi sanatıdır. Bu kavram, Yunanca kökenli “theatron” kelimesinden türemiştir ve “seyir yeri” . Tiyatronun bugünkü anlamda ilk ortaya çıkışı, M.Ö. 6. yüzyılda Eski Yunan’da şarap tanrısı Dionysos onuruna düzenlenen törenlerde sahnelenen oyunlara dayanır. O dönemlerde sergilenen bu oyunlar, iki ana tiyatro türü olan trajedi ve komedi türlerinin temelini oluşturmuştur. Dram türü, ise 19. yüzyılda Romantizm akımının etkisiyle gelişmiş bir türdür. Tiyatronun temel unsurları arasında olay, kişiler, mekan, zaman, üslup ve amaç yer alır. Bu unsurlar, bir tiyatro eserini diğer edebi türlerden ayıran en önemli faktörlerdir.
Tiyatroyu edebiyatın diğer dallarından ayıran en belirgin özelliği, yazılan eserin seyirci önünde oyuncular tarafından canlandırılmasıdır. Tiyatro, sadece söze değil, aynı zamanda harekete de dayandığı için göze ve kulağa hitap eden bir sanat dalıdır. Tiyatronun görsel ve işitsel unsurlarının birleşimi, onu diğer sanat dallarından ayıran temel faktördür.
Zibâ Dudu: Evlâdım, Gelin Hanım‘ı getirdik. Gel koluna gir de köşeye oturt.
Müştak Bey (Sevinçle tuhaf hareketler yaparak Sâkine Hanım‘ı karşılar): Vayyy!
Zibâ Dudu (Habbe Kadın’a): A dostlar, Damat Bey Gelin Hanım’ı görür görmez sevincinden bayıldı.
Müştak Bey: Hayır, sevincimden bayılmıyorum. Kederimden yüreğime iniyor, ah!
Habbe Kadın (Zibâ Dudu’ya): Zavallı Gelin Hanım bir titreme aldı. Aman al basmasın! (Sâkine Hanım’ı sandalyeye oturtur).
Müştak Bey: Nedir bu?
Zibâ Dudu: İşte sana ömür boyu can yoldaşı olacak Sâkine Hanım.
Müştak Bey: O bana can yoldaşı olacağına, canım çıksa daha iyi.
Zibâ Dudu (Habbe Kadın’a): Damat Bey sayıklamaya başladı, galiba safasından aklını şaşırdı.
Habbe Kadın (Zibâ Dudu’ya): Zavallı, kavuştuğu için sevinçten deli oldu.
Müştak Bey: Ah, ah, ah!
Tiyatro, insanlık tarihi boyunca toplumların bir ifade ve eğlence aracı olarak kullandığı en eski sanat dallarından biridir. Yunanca “theatron” sözcüğünden gelen tiyatro, kelime anlamı olarak “seyir yeri” . İlk tiyatro gösterilerinin M.Ö. 6. yüzyılda Antik Yunan’da, şarap tanrısı Dionysos onuruna yapılan ritüellerde oynanan oyunlarla başladığı kabul edilir. Bu oyunlar, günümüzde trajedi ve komedi gibi tiyatronun iki ana türünün ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Ancak dram türü, 19. yüzyılda Romantizm akımına bağlı sanatçılar tarafından geliştirilmiş ve tiyatroya yeni bir soluk kazandırmıştır.
Tiyatronun en belirgin özelliği, bir eserin yazıdan çıkarak seyircinin önünde canlandırılmasıdır. Bir tiyatro eseri sadece dil aracılığıyla değil, aynı zamanda oyuncuların hareketleri, sahne tasarımı ve ışıklandırma gibi unsurlarla da seyirciye hitap eder. Bu özellikler tiyatroyu hem görsel hem de işitsel bir sanat dalı haline getirir.
Zibâ Dudu: Evladım, Gelin Hanım’ı getirdik. Gel koluna gir de köşeye oturt.
Müştak Bey (Sevinçten deliye dönmüşçesine hareketlerle Sâkine Hanım‘ı karşılar): Vayy.
Zibâ Dudu (Habbe Kadın’a): A dostlar, Damat Bey, Gelin Hanım’ı görür görmez sevincinden bayıldı.
Müştak Bey: Hayır, sevincimden bayılmadım, kederimden yüreğime iniyor, ah!
Habbe Kadın (Zibâ Dudu’ya): Zavallı Gelin Hanım titremeye başladı. Aman al basmasın! (Sâkine Hanım’ı sandalyeye oturtur.)
Müştak Bey: Bu da nedir?
Zibâ Dudu: İşte sana ömür boyu can yoldaşı olacak Sâkine Hanım.
Müştak Bey: O bana can yoldaşı olacaksa, canım çıksın daha iyi!
Zibâ Dudu (Habbe Kadın’a): Damat Bey sevinçten delirdi, galiba aklını şaşırmış.
Habbe Kadın (Zibâ Dudu’ya): Zavallı, sevincinden çıldırdı.
Müştak Bey: Ah, ah, ah!
Yorumlar
Tiyatro metinleri, sadece sahne sanatlarının bir parçası değil, aynı zamanda Türkçe dilbilgisinin inceliklerini anlamak ve uygulamak için zengin birer kaynaktır. Diyalog temelli yapıları, karakterlerin ruh hallerini yansıtan çeşitli cümle türleri ve sahne direktifleriyle tiyatro, dilbilgisi kurallarını soyut birer ezber olmaktan çıkarıp bağlam içinde öğrenme imkânı sunar. Bu metinler, özellikle dilbilgisi sorularında öğrencilerin karşısına çıkan pek çok konuyu somutlaştırmak için adeta canlı bir laboratuvar görevi görür.
### Tiyatro Metinleri Üzerinden İncelenebilecek Başlıca Dilbilgisi Konuları
1. Anlatım Biçimleri ve Düşünceyi Geliştirme Yolları: Tiyatro eserleri, temel olarak diyaloglara dayandığı için tartışmacı anlatım biçiminin en saf örneklerini barındırır. Karakterler kendi tezlerini savunur, karşı tarafın düşüncelerini çürütmeye çalışır. Bir karakterin uzun monologları ise açıklayıcı anlatım veya içsel bir durumu aktarırken betimleyici anlatım özellikleri gösterebilir. Örneğin, bir karakterin odasını veya gördüğü bir manzarayı anlatması, betimlemenin en güzel örneklerinden biridir.
2. Yazım Kuralları ve Noktalama İşaretleri: Tiyatro metinleri, noktalama işaretlerinin işlevsel kullanımını görmek için mükemmel bir alandır.
* Uzun Çizgi (Konuşma Çizgisi): Diyalogların başında kullanılır ve kimin konuştuğunu belirtir.
* İki Nokta: Konuşmacının adından sonra kullanılır. Örnek: `HACIİVAT: (Perdeye gelir.) Hoş geldin Karagöz’üm!`
* Yay Ayraç (Parantez): Karakterlerin hareketlerini, jest ve mimiklerini veya sahne ile ilgili direktifleri belirtmek için kullanılır. Bu ifadeler genellikle italik yazılır ve cümlenin bir ögesi olarak kabul edilmez. Bu kısım, ara söz veya ara cümle mantığını anlamak için de önemlidir.
* Ünlem ve Soru İşareti: Karakterlerin duygusal yoğunluğunu (öfke, sevinç, şaşkınlık) ve merakını yansıtmak için sıkça kullanılır.
3. Cümlenin Ögeleri: Tiyatro diyalogları, günlük konuşma diline yakın olduğu için devrik cümleler, eksiltili cümleler ve sözde soru cümleleri gibi farklı yapıları içerir. Bu da cümlenin ögeleri konusunu analiz etmek için zengin bir materyal sunar.
* `"Yarın mı geleceksin?"` cümlesinde vurgunun soru ekinden önceki öge olan zarf tümleci üzerinde olduğunu görmek kolaylaşır.
* `"Getirdim."` gibi tek kelimelik bir cümlede gizli özne ("Ben") ve diğer ögelerin nasıl anlaşıldığını kavramak mümkündür.
4. Sözcük Türleri: Karakterlerin kişilikleri, kullandıkları sıfatlar ve zarflar aracılığıyla şekillenir. Korkak bir karakterin cümlelerinde abartı zarfları ("asla", "hiçbir zaman") sıkça geçerken, bilge bir karakter niteleme sıfatlarını daha yoğun kullanabilir. Heyecan, korku gibi ani duygu patlamaları ise ünlemler ("Eyvah!", "Aman!", "Yaşasın!") ile ifade edilir.
5. Fiiller (Kip, Çatı, Anlam Kayması): Diyaloglardaki zaman akışı, fiil kiplerinin doğru anlaşılmasını sağlar. Karakterlerin birbirine emir vermesi emir kipi, planlarından bahsetmesi gelecek zaman kipi kullanımını gösterir. Özellikle sahne direktiflerinde edilgen çatı sıkça kullanılır. Örneğin, `(Perde açılır.)` veya `(Işıklar söner.)` ifadelerinde eylemi yapan belli değildir.
### Örnek Soru ve Çözümü
Aşağıdaki tiyatro metninden yola çıkarak soruyu cevaplayalım:
METİN:
*ASLI: (Elindeki eski mektuba bakarak, titrek bir sesle) Bu satırları okurken kalbim yerinden çıkacak gibi oluyor, Murat! Yıllar sonra... Neden şimdi?*
*MURAT: (Pencereden dışarıyı izler) Bazı gerçekler, ne kadar ertelersen ertele, ait olduğu zamanı bulur Aslı.*
SORU: Bu metinle ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Yay ayraç içindeki ifade, cümlenin zarf tümlecidir.
B) Hem isim cümlesi hem de fiil cümlesi kullanılmıştır.
C) Anlamca birleşik bir fiil cümlesi bulunmaktadır.
D) Birden fazla çekimli fiile yer verilmiştir.
E) Noktalama işaretlerinde bir yanlışlık yapılmamıştır.
ÇÖZÜM:
* A) Yay ayraç içindeki ifade, cümlenin zarf tümlecidir. Bu ifade yanlıştır. Yay ayraç içindeki bölümler, sahne direktifleridir ve cümlenin herhangi bir ögesi olarak kabul edilmezler. Bunlar, oyuncuya rolünü nasıl oynaması gerektiğini anlatan açıklamalardır. Dolayısıyla cümlenin yapısına dahil değildir.
* B) Hem isim cümlesi hem de fiil cümlesi kullanılmıştır. Bu ifade doğrudur. Aslı’nın ilk cümlesi ("...kalbim yerinden çıkacak gibi oluyor, Murat!") bir fiil cümlesidir ("oluyor"). Murat’ın cümlesi ise ("...ait olduğu zamanı bulur Aslı.") bir fiil cümlesidir ("bulur"). Ancak Aslı'nın ikinci cümlesi "Neden şimdi?" eksiltili bir cümledir ve yüklemi düşmüştür ("Neden şimdi geldin?"). Bu haliyle doğrudan bir ayrım zor olsa da tiyatro metinlerinde isim cümleleri de sıkça bulunur. Daha net bir örnek için, "Benim tek suçum sevmekti" gibi bir cümle isim cümlesi olurdu. Metinde doğrudan bir isim cümlesi olmasa da bu tür sorularda genellikle var kabul edilir. Ancak A şıkkı kesinlikle yanlıştır.
* C) Anlamca birleşik bir fiil cümlesi bulunmaktadır. Bu ifade doğrudur. "Kalbim yerinden çıkacak gibi oluyor" ifadesindeki "yerinden çıkmak" bir deyim olduğu için anlamca kaynaşmış birleşik fiildir.
* D) Birden fazla çekimli fiile yer verilmiştir. Bu ifade doğrudur. "oluyor" (şimdiki zaman), "ertelersen" (geniş zamanın şartı), "bulur" (geniş zaman) çekimli fiil örnekleridir.
* E) Noktalama işaretlerinde bir yanlışlık yapılmamıştır. Bu ifade doğrudur. Konuşma çizgisi, yay ayraç, virgül, üç nokta, soru işareti ve nokta doğru yerlerde kullanılmıştır.
Doğru Cevap: A
Sonuç olarak tiyatro, dilbilgisi kurallarının soğuk ve mekanik yüzünü bir kenara bırakarak, dili yaşayan bir organizma olarak görmemizi sağlar. Bu metinler, kuralların neden var olduğunu ve iletişimdeki işlevlerini anlamak için eşsiz birer fırsattır.
Yorum Bırak