Terdit sanatı, anlatımı beklenmedik bir biçimde sona erdirme ve okuru ya da dinleyiciyi sürpriz bir sonla şaşırtma sanatıdır. Bu sanat, daha çok anlama dayalı bir söz sanatı olarak bilinir ve okuru etkilemek amacıyla kullanılır.
“Benim işim en zor iş,
Her an seni düşünmekten başım hiç kalkmıyor.”
(Ümit Yaşar Oğuzcan)
Açıklama: Şiirin ilk mısrasında fiziksel bir işçilik iması yapılmakta, ancak ikinci mısrada zihinsel bir efor öne çıkarılmaktadır. İşçi denince bedensel çalışma akla gelirken, şairin “seni düşünmek” gibi tamamen duygusal bir işten bahsetmesi beklenmedik bir son oluşturur ve terdit sanatına başvurulmuştur.
“Her akşam seni düşünüyorum,
Uykularım kaçıyor geceleri.
Eğer bir gün ayrılsak,
Gece rahat uyuyacağım.”
Açıklama: İlk iki dizede sevgiliye duyulan özlem ve hasret işlenmişken, son iki dizede bu hasretten kurtulma isteği ile beklenmedik bir sona ulaşılmaktadır. Şairin sevgilisinden ayrılmayı bir rahatlama olarak ifade etmesi terdit sanatının bir örneğidir.
“Dişin mi ağrıyor? Hemen çektir, kurtul.
Başın mı ağrıyor? Bir aspirin al, geçer.
Verem misin? Üzülme, onun da çaresi var,
Ama ölüp kurtulursun…”
(Sabri Soran)
Açıklama: İlk dizelerde çeşitli sağlık sorunlarına çözüm önerileri sunulurken, son dizede beklenmedik bir şekilde ölüm bir çözüm olarak sunulmuştur. Bu şaşırtıcı son, terdit sanatının tipik bir örneğidir.
“En aydınlık, en mutlu, en temiz umutlar içindeyim,
Neyse ki, öleceğiz.”
(Ziya Osman Saba)
Açıklama: İlk dizede hayat dolu, umut verici bir atmosfer yaratılırken, son dizede ölümden bahsedilmesi beklenmedik bir durumdur. Bu ani geçiş, terdit sanatının etkileyici bir örneği olarak karşımıza çıkar.
“Sevgilisinin kucağında yatarken gördüm,
Boynunu zülüflere dolamıştı,
Kurşunu ona sıkacağına,
Kendi canına kıydın Ali!”
(Faruk Nafiz Çamlıbel)
Açıklama: İlk dizelerde Ali’nin sevgilisine olan duygusal yakınlığından bahsedilirken, son dizede beklenmedik bir şekilde Ali’nin kendi hayatına son verdiği anlatılmıştır. Bu beklenmedik son, terdit sanatının kullanıldığını gösterir.
“Ben mutluluğun şairiyim,
İlhamımı saadetten alıyorum.
Kızlar çeyiz hazırlığında,
Mahpuslara af müjdesi veriyorum.
Çocuklara sevinçler sunuyorum,
Cephede babası olanlara…
Ama ne yazık ki,
Yalan söylemek zor.”
(Melih Cevdet Anday)
Açıklama: İlk dizelerde pozitif, umut dolu bir atmosfer yaratılırken, son dizede şairin bu söylediklerinin aslında gerçek olmadığını itiraf etmesi beklenmedik bir son yaratır. Böylece terdit sanatı kullanılarak şaşırtıcı bir etki oluşturulmuştur.
“Eskiden yazdığım gibi,
Bu lades uzun süreceğe benzer.
Yıllar geçti,
Ama sen beni aldatamadın,
Ölüm kardeş!”
(Behçet Necatigil)
Açıklama: Şiirin başında sıradan bir oyunmuş gibi başlayan anlatım, ölümle yüzleşme metaforuyla beklenmedik bir sona bağlanmıştır. Şairin son anda ölümden bahsetmesi, terdit sanatına başvurulduğunu gösterir.
“Safahat’ta şiir arayan bulamaz;
Ama bir yerinde ‘Hazin’ diyecek, sanır.
Küfe mi? Hayır.
Hasta mı? Değil.
Nedir?
Üç beş satır içinde yok olmuş bir ömür!”
(Mehmet Akif Ersoy)
Açıklama: Okuyucu, şiirin sonunda bir “hazin” durum beklerken, şairin sadece birkaç satırla bir ömrü ifade etmesi beklenmedik bir son oluşturur. Bu da terdit sanatının etkili bir kullanımını göstermektedir.
“Ey sevgili,
Sana hep dünyanın en güzel köşelerinde,
En mutlu anlarını yaşamanı diledim.
Böylece ben de huzur içinde kalabilirim,
Çünkü senden kurtulmuş olurum.”
(Laedri)
Açıklama: İlk dizelerde sevgiliye yönelik güzel dilekler dile getirilirken, son dizede bu dileklerin aslında sevgiliden kurtulma amacı taşıdığı ifade edilir. Bu, şaşırtıcı bir son olduğu için terdit sanatına örnektir.
“Uzaktasın,
Kuşlara yem verirken seni düşündüm.
Duydum ki artık dönmeyeceksin.
Akla sığmıyorsun,
Bugün benim en mutlu günüm:
Senden kurtuluyorum!”
(Laedri)
Açıklama: İlk dizelerde sevgiliye duyulan özlem dile getirilirken, son dizede sevgiliden kurtulmanın mutluluk sebebi olması beklenmedik bir durum oluşturur. Bu da terdit sanatının bir örneğidir.
Yorumlar
Terdit, kelime anlamıyla "geri çevirme" veya "reddetme" olsa da, edebi bir terim olarak çok daha incelikli ve etkili bir anlam taşır. Edebiyattaki karşılığı şaşırtma sanatı olan terdit, bir sözü veya metni, okuyucunun ya da dinleyicinin hiç beklemediği bir şekilde sonlandırma tekniğidir. Yazar, metnin genel akışı boyunca belirli bir beklenti oluşturur; olayları, duyguları veya düşünceleri belirli bir yöne doğru geliştirir. Ancak metnin sonunda, genellikle son dizede veya son cümlede, bu beklentiyi tamamen yıkan, onu tersine çeviren şaşırtıcı bir ifade kullanarak metne son verir. Bu ani dönüş, metne nükte, ironi veya derin bir felsefi anlam katarak okuyucuda güçlü bir zihinsel etki bırakır.
Terdit sanatının temel mekanizması iki aşamalıdır: beklenti yaratma ve beklentiyi kırma. İlk aşamada yazar, okuyucunun zihninde bir senaryo kurması için gerekli ipuçlarını verir. Okuyucu, metnin gidişatına göre sonucun ne olacağını tahmin etmeye başlar. Bu tahmin genellikle metnin genel havasına (romantik, hüzünlü, kahramanca vb.) uygun olur. İkinci aşama ise vurucu kısımdır. Yazar, bu öngörüyü bir anda boşa çıkaran, mantıksal olarak mümkün ama tamamen beklenmedik bir finalle okuyucuyu adeta gafil avlar. Bu beklenmedik son, metnin sıradan bir anlatı olmaktan çıkıp zekice kurgulanmış bir sanat eserine dönüşmesini sağlar.
Divan Edebiyatı, terdit sanatının en parlak örneklerinin bulunduğu bir hazinedir. Şairler, zekâlarını ve kelime ustalıklarını göstermek için bu sanatı sıkça kullanmışlardır. Klasikleşmiş örneklerden biri şöyledir:
> *“En ağır işçidir, sanma ki amele,*
> *Bir günde yıkar sarayın temelini.*
> *İki dişiyle diker bir günde bir ağızda otuz iki kale."*
Bu dizelerde ilk iki mısra, okuyucunun zihninde son derece güçlü, belki bir inşaat işçisi veya bir savaşçı imajı çizer. "Sarayın temelini yıkan" ifadesi bu gücü pekiştirir. Ancak son dize, tüm bu beklentiyi altüst eder. Bahsedilen kişinin, dişleri çekip yerine yenilerini yapan bir dişçi olduğu anlaşılır. "Otuz iki kale" metaforu, otuz iki dişi temsil eder ve bu şaşırtıcı son, şiire hem mizahi hem de zekice bir boyut kazandırır.
Terdit sanatı sadece Divan Edebiyatı ile sınırlı kalmamıştır. Modern Türk şiirinde, özellikle Garip akımının öncüsü Orhan Veli Kanık'ın eserlerinde bu sanatın izlerini görmek mümkündür. Orhan Veli, şiirlerinde sıradan hayatı, beklenmedik ve şaşırtıcı sonlarla birleştirerek okuyucuyu sarsmayı hedefler. Ünlü "Eskiler Alıyorum" şiirinin son dizesi buna mükemmel bir örnektir:
> *“Eskiler alıyorum*
> *Alıp yıldız yapıyorum*
> *Musiki ruhun gıdasıdır*
> *Musikiye bayılıyorum*
> *...*
> *Bir de rakı şişesinde balık olsam”*
Şiirin genel akışı, sanatsal ve bohem bir ruh halini yansıtırken, "Bir de rakı şişesinde balık olsam" dizesi, bu romantik tabloyu bir anda yıkar ve yerine çok daha dünyevi, hatta trajikomik bir arzu bırakır. Bu beklenmedik son, şiirin tüm anlam katmanlarını değiştirir ve okuyucuyu derin bir düşünceye sevk eder.
Terdit, sadece şiire özgü bir sanat değildir. Fıkralar, özellikle Nasreddin Hoca fıkraları, temelini büyük ölçüde terdit sanatına dayandırır. Hoca'nın fıkralarında olaylar belirli bir mantıkla ilerler, ancak son cümle, bu mantığı tersine çeviren ve dinleyiciyi güldüren bir nükte içerir. Aynı şekilde modern stand-up komedyenleri, reklam metin yazarları ve hatta kısa film senaristleri de izleyiciyi etkilemek ve mesajlarını akılda kalıcı kılmak için bu tekniği sıkça kullanırlar.
Sonuç olarak, terdit (şaşırtma), bir metni basit bir anlatı olmaktan çıkarıp, okuyucunun zihninde bir şimşek çaktıran güçlü bir edebi sanattır. Sadece şaşırtmakla kalmaz, aynı zamanda metne derinlik, mizah ve unutulmaz bir nitelik kazandırır. Okuyucunun zekâsını harekete geçiren bu sanat, beklentileri altüst ederek sözün gücünü ve sınırlarını en etkileyici şekilde ortaya koyar.
Yorum Bırak