Tedric ya da derecelendirme sanatı, bir kavramın adım adım ilerletilerek anlatıldığı, kavramların belirli bir sıraya göre düzenlenmesidir. Bu düzenleme ya küçükten büyüğe, azdan çoğa ya da tersine büyüğe küçüğe, yüksekten alçağa doğru olabilir. Bu sanat, ifade edilen düşüncenin etkisini artırmak amacıyla kullanılır ve iki farklı şekilde uygulanır:
Kavramların küçükten büyüğe doğru sıralanması, yani azdan çoğa doğru ilerlemesi bu tür tedric sanatının temelini oluşturur.
Örnek 1:
“Geçip gitsin günler, haftalar, aylar, mevsimler ve yıllar;
Zaman akıp gitsin, rüzgar ve su gibi hızla.”
(Enis Behiç Koryürek)
Açıklama: Bu örnekte kavramlar, küçük kapsamlıdan daha geniş kapsamlıya doğru bir sıra izlemektedir. Zaman, önce günlerden başlayarak, haftalar, aylar ve mevsimlerle genişleyip yıllara kadar uzanmıştır. Bu durum, yükselen bir tedric sanatı örneğidir.
Örnek 2:
“Mezar değil, türbe olmalı,
Türbe değil, mabet olmalı,
Mabet bile yetmez, bir küre olmalı,
Küre dahi küçük, sonsuz uzay olmalıydı.”
(Abdülhak Hamit Tarhan)
Açıklama: Burada, kavramlar giderek yükseltilmiş; önce mezardan türbeye, ardından mabede, küreye ve nihayetinde sınırsız bir uzaya ulaşılmıştır. Böylelikle yükselen tedric sanatının etkileyici bir örneği verilmiştir.
Bu sanat, kavramların en geniş ve büyükten en küçük ve aza doğru sıralanmasıyla yapılır.
Örnek:
“Savaş durdu, silahlar sustu;
Mızraklar birbirine çarptı,
Kılıçlar birbirine savruldu,
En sonunda hançerler karşı karşıya geldi.”
(Namık Kemal)
Açıklama: Burada savaştaki şiddetin azalışı, silah seslerinden mızraklara, kılıçlara ve en sonunda hançerlere doğru düşerek ifade edilmiştir. Bu, alçalan tedric sanatının güzel bir örneğidir.
Örnek 1:
“Günler, haftalar geçip gitsin,
Aylar, mevsimler ve yıllar da gelsin.”
Açıklama: Şair burada küçükten büyüğe doğru bir sıralama yaparak zamanın akışını vurgulamış. “Gün” ile başlayan sıra, “hafta, ay, mevsim ve yıl” gibi genişleyen bir sürekliliği ifade eder. Bu, yükselen tedric sanatına güzel bir örnektir.
Örnek 2:
“Ey sevgili, senin sayende meşhur olduk;
Şehirler, ülkeler ve hatta kıtalar arasında gezer olduk.”
(Laedri)
Açıklama: Dizelerde, önce şehir, sonra ülke ve en sonunda kıta kavramları kullanılarak sürekli bir yükseliş sağlanmıştır. Bu, yükselen tedric sanatına örnek teşkil eder.
Örnek 3:
“Şehir şehir, ülke ülke dolaştın,
Ama artık beni hiçbir yerde bulamayacaksın.”
(Laedri)
Açıklama: Burada, şehirden ülkeye doğru yükselen bir sıralama söz konusudur. Bu şekilde, şairin duygusal ifadesi güçlendirilmiş ve tedric sanatı kullanılmıştır.
Örnek 4:
“Okyanuslardan denizlere, derin nehirlere
Hayalinle çıktım yola, düşüp peşine.”
(Laedri)
Açıklama: İlk dizede geçen “okyanus, deniz ve nehir” sıralamasıyla büyükten küçüğe doğru bir ilerleme yapılmıştır. Şair, düşüncesini daha etkili kılmak için bu sıralamayı tercih etmiştir ve alçalan tedric sanatını kullanmıştır.
Örnek 5:
“Ormandım, ağaçtım, bir dala döndüm;
Vefasızlığınla en sonunda bir mum oldum.”
(Laedri)
Açıklama: “Orman, ağaç, dal” gibi kavramlar arasında alçalan bir sıralama yapılmıştır. Bu sırayla şair, duygularını derinleştirerek etkileyiciliğini artırmayı hedeflemiştir. Bu, alçalan tedric sanatına bir örnektir.
Bu yazıdaki her bir örnek, tedric sanatının iki ana türü olan yükselen ve alçalan derecelendirme üzerine yoğunlaşarak, etkili bir anlatımın nasıl sağlanabileceğini göstermektedir.
Tedric (Derecelendirme) Nedir?
Kavramların anlamlarına göre büyükten küçüğe ya da küçüğe büyüğe doğru sıralandığı anlatım tarzına tedric denir. Bu sıralama yukarıdan aşağıya ya da aşağıdan yukarıya doğru olabilir. Amaç, düşüncenin etkisini artırmak ve anlatımı güçlendirmektir. Tedric sanatı iki şekilde uygulanır:
Bu teknikte, kavramlar küçükten büyüğe ya da azdan çoğa doğru sıralanır.
Örnek 1
Geçsin günler, haftalar, aylar, mevsimler, yıllar
Zaman, rüzgar ve su gibi aksın.
(Enis Behiç Koryürek, “Zaman Akışı”)
Açıklama: Bu örnekte kavramlar, dar kapsamlıdan geniş kapsamlıya doğru sıralanmıştır. Gün, hafta, ay ve mevsim dizilişi ile dereceli bir geçiş yapılmıştır.
Örnek 2
Makber değil, bir türbe olmalıydı,
Türbe değil, bir mabet,
Mabet değil, bir küre,
Küre değil, sonsuz bir uzay olmalıydı.
(Abdülhak Hamit Tarhan, “Makber”)
Açıklama: Bu örnekte sürekli yukarıya doğru ilerleyen bir sıralama mevcuttur. Makberden başlayarak türbe, mabet ve küreye, sonunda sonsuz uzaya ulaşan bir artış görülmektedir. Bu şekilde, yükselen tedric (derecelendirme) sanatı ortaya çıkmıştır.
Alçalan tedric, kavramların çoktan aza ya da büyükten küçüğe doğru sıralanması ile yapılır.
Örnek
Top tüfek sesleri kesildi,
İki asker mızrak mızrağa,
Kılıç kılıca, hançer hançere vuruştular.
(Namık Kemal, “Savaş Meydanı”)
Açıklama: Burada Namık Kemal, savaşın şiddetinin azalmasını betimlemektedir. Top ve tüfek seslerinden başlayarak en son hançerlerle yapılan vuruşmaya kadar bir alçalan derecelendirme yapılmıştır.
Örnek 1
Geçsin günler, haftalar,
Aylar, mevsimler, yıllar.
Açıklama: Kavramlar, küçükten büyüğe doğru bir sıra ile sıralanmıştır. Şair, günden başlayarak yılın tamamına kadar tüm zaman dilimlerini sıralayarak tedric sanatını kullanmıştır.
Örnek 2
Sayende meşhur olduk sevgili,
Gezer olduk şehir, ülke, kıta.
(Laedri, “Meşhur”)
Açıklama: İkinci dizede yükselen bir tedric sanatı kullanılmıştır. “Şehir, ülke, kıta” kelimeleri arasında yükselen bir sıralama mevcuttur.
Örnek 3
Şehir şehir, ülke ülke geziyorsun,
Beni bulamayacaksın artık.
(Laedri, “Arayış”)
Açıklama: İlk dizede “şehir şehir, ülke ülke” kavramları arasında yükselen bir tedric sanatı görülmektedir.
Örnek 4
Okyanustan denize, derelere,
Hayalinle yürüdüm bu yollara.
(Laedri, “Yollar”)
Açıklama: İlk dizede “okyanus, deniz, dere” kelimeleri arasında belirgin bir sıralama vardır. Şair, düşüncesini daha etkili kılmak için alçalan bir tedric kullanmıştır.
Yorumlar
Türk edebiyatında ifadenin gücünü artırmak ve anlatıma estetik bir derinlik katmak amacıyla kullanılan söz sanatlarından biri de tedric sanatı veya daha yaygın bilinen adıyla derecelendirme sanatıdır. Arapça kökenli "derece" kelimesinden türeyen bu sanat, kavramların, durumların veya düşüncelerin belirli bir ölçüte göre artan veya azalan bir sırayla dizilmesine dayanır. Bu sıralama, okuyucunun veya dinleyicinin zihninde bir vurgu hiyerarşisi oluşturarak verilmek istenen mesajın etkisini katbekat artırır. Tedric, yalnızca bir liste yapmak değil, bu listeyi sanatsal bir kaygıyla düzenleyerek duygu ve düşünce yoğunluğunu yönetme becerisidir.
Bu sanat, temel olarak iki farklı şekilde karşımıza çıkar:
1. Çıkışlı Tedric (Yükselen Derecelendirme):
Bu türde kavramlar, küçükten büyüğe, azdan çoğa veya zayıftan güçlüye doğru sıralanır. Amaç, anlatımda merakı, heyecanı ve gerilimi kademeli olarak artırmak, sonunda ise zirve bir etki yaratmaktır. Bu yöntem, bir olayın veya duygunun nasıl büyüyüp geliştiğini göstermek için son derece etkilidir. Basit bir listeden farkı, her bir unsurun bir sonrakini hazırlaması ve ifadenin gücünü adım adım tırmandırmasıdır.
Örnekler:
* "O anki sessizlik saniyeler sürdü, saniyeler dakikalara, dakikalar saatlere dönüştü ama kimseden çıt çıkmadı."
* Bu cümlede zaman birimleri saniye, dakika, saat şeklinde küçükten büyüğe doğru sıralanarak bekleyişin ve sessizliğin ne denli uzadığı ve gerilimin nasıl arttığı etkili bir şekilde hissettirilmiştir.
* Namık Kemal’in Vatan Yahut Silistre oyunundan ünlü bir tirat:
* "Köyümüz, sancağımız, vilayetimiz, vatanımız bir olursa, düşman ne yapabilir?"
* Burada köy, sancak, vilayet, vatan sıralamasıyla bireysel ve küçük birimden başlayarak en kapsayıcı ve en büyük birliğe doğru bir gidişat vardır. Bu, birlik ve beraberlik fikrini aşamalı olarak güçlendirir.
2. İnişli Tedric (Alçalan Derecelendirme):
Çıkışlı tedricin tam tersi bir mantıkla işler. Kavramlar, büyükten küçüğe, çoktan aza veya güçlüden zayıfa doğru sıralanır. Bu yöntemin amacı genellikle büyük bir bütünün parçalara ayrılışını göstermek, genel bir durumu özele indirgemek, etkiyi yavaş yavaş azaltarak bir sonuca varmak veya bir çöküşü, kaybı vurgulamaktır.
Örnekler:
* "Tüm galaksiler, Güneş Sistemi, Dünya ve nihayetinde şu odada oturan ben, ne kadar da önemsiziz."
* Burada galaksiler, Güneş Sistemi, Dünya, oda, ben sıralamasıyla evrensel bir boyuttan bireysel ve en küçük noktaya doğru bir iniş söz konusudur. Bu, insanın evrendeki yerini ve küçüklüğünü vurgulamak için kullanılmıştır.
* "Bir zamanlar imparatorluklara hükmeden bu hanedandan geriye ne ülkeler, ne şehirler, ne de bir avuç toprak kaldı."
* Bu cümlede imparatorluklar, ülkeler, şehirler, bir avuç toprak sıralamasıyla büyük bir güçten ve varlıktan yokluğa doğru dramatik bir düşüş anlatılır. Bu, kaybın ve çöküşün boyutunu okuyucunun zihninde somutlaştırır.
Tedric Sanatının İşlevi ve Önemi
Tedric sanatı, bir metne yalnızca estetik bir ritim ve akıcılık kazandırmakla kalmaz, aynı zamanda anlatımın anlamsal gücünü de yönetir. Yazar, okuyucunun dikkatini nereye çekmek istediğini, hangi duyguyu tırmandırmak veya hangi fikri öne çıkarmak istediğini bu sıralama üzerinden belirler. Sıradan bir anlatımda "günler, aylar, yıllar geçti" demek yerine, "günler haftaları, haftalar ayları, aylar yılları kovaladı" demek, zamanın akış hızını ve bu süreçteki yoğunluğu çok daha sanatsal bir dille ifade eder. Bu nedenle derecelendirme, özellikle şiir ve etkili nesir metinlerinde, duygusal ve düşünsel etkiyi en üst düzeye çıkarmak için vazgeçilmez bir araçtır. Bir kavramı tek başına söylemek yerine, onu bir dizi içinde konumlandırarak ona bağlamsal bir güç ve önem atfeder.
Türk Dili ve Edebiyatı'nın zengin söz sanatları dünyasında, anlatıma derinlik ve estetik katan en etkili tekniklerden biri de Tedric Sanatı’dır. Arapça kökenli "derece" kelimesinden türeyen tedric, kelime anlamıyla derecelendirme, aşamalandırma veya kademelendirme demektir. Bu sanat, bir düşüncenin, duygunun veya durumun, belirli bir sıraya göre, artan ya da azalan bir yoğunlukla ifade edilmesine dayanır. Amaç, basit bir sıralamadan öte, okuyucunun veya dinleyicinin zihninde güçlü bir etki yaratmak, anlatımın gücünü doruk noktasına taşımak ya da tam tersi bir etkiyle yavaş yavaş sönümlendirmektir.
Tedric sanatı, temel olarak iki ana başlık altında incelenir:
1. Artan Tedric (Müterakki Tedric): Bu türde kavramlar, önem ve etki bakımından zayıftan kuvvetliye, küçükten büyüğe, azdan çoğa doğru sıralanır. Anlatım, adım adım yükselen bir gerilim veya coşku oluşturur. Bu yükseliş, okuyucunun dikkatini ve duygusal katılımını artırır. Adeta bir merdivenin basamaklarını çıkmak gibi, her yeni kelime veya ifade, bir öncekinden daha güçlü bir anlam taşır.
Örneğin, gündelik hayatta farkında olmadan kullandığımız bir ifade:
* "Seni saniyelerce, dakikalarca, saatlerce, hatta günlerce bekledim."
Bu cümlede bekleme süresi, en küçük birim olan saniyeden başlayarak kademeli olarak en büyük birim olan güne doğru artırılmıştır. Bu sıralama, beklemenin yarattığı sabırsızlığı ve özlemin büyüklüğünü çok daha etkili bir şekilde vurgular. Edebi bir örnekte ise bu durum daha sanatsal bir boyut kazanır:
* "Korku, önce bir fısıltı gibiydi, sonra bir mırıltıya, ardından bir çığlığa ve en sonunda yeri göğü inleten bir feryada dönüştü."
Burada korkunun soyut hali, sesin somut ve artan seviyeleriyle derecelendirilerek okuyucunun zihninde somutlaştırılmış ve duygunun yoğunluğu zirveye taşınmıştır.
2. Azalan Tedric (Mütedenni Tedric): Artan tedricin tam tersi bir mantıkla işler. Kavramlar, kuvvetliden zayıfa, büyükten küçüğe, çoktan aza doğru sıralanır. Bu yöntem, genellikle bir çöküşü, yok oluşu, umutsuzluğu, kaybı veya sakinleşmeyi ifade etmek için kullanılır. Anlatımın tansiyonu bilinçli olarak düşürülerek okuyucuda bir hüzün, boşluk veya dinginlik hissi uyandırılır.
Örneğin:
* "Bir zamanlar imparatorluklara hükmeden o soy, zamanla krallıklara, sonra beyliklere ve nihayetinde topraksız bir aileye dönüştü."
Bu cümlede gücün ve egemenliğin en büyük birim olan imparatorluktan en küçük birim olan aileye doğru kademeli olarak azalışı, bir yıkılış ve kayıp hikayesini son derece çarpıcı bir şekilde özetler. Şiirsel bir ifadeyle şöyle bir örnek verilebilir:
* "O büyük yangın, önce bir aleve, sonra bir kor parçasına, ardından bir kıvılcıma ve en sonunda bir avuç küle döndü."
Burada büyük bir tutkunun veya olayın nasıl sönümlendiği, adım adım azalan bir derecelendirme ile anlatılarak yok oluşun trajedisi vurgulanmıştır.
Tedric Sanatının Anlatımdaki İşlevi ve Önemi
Tedric sanatı, sadece bir süsleme unsuru değildir; aynı zamanda anlamı derinleştiren ve anlatım gücünü artıran stratejik bir araçtır. Yazar veya şair, bu sanatı kullanarak:
* Duygusal Yoğunluğu Ayarlar: Okuyucunun hislerini kademeli olarak artırabilir veya azaltabilir.
* Okuyucunun Dikkatini Canlı Tutar: Sıralama, merak uyandırır ve bir sonraki adımın ne olacağını bekletir.
* Soyut Kavramları Somutlaştırır: Sevgi, nefret, korku gibi soyut duygular, artan veya azalan somut imgelerle daha anlaşılır hale getirilir.
* Ritim ve Ahenk Oluşturur: Özellikle şiirde, kelimelerin bu şekilde sıralanması metne müzikal bir akıcılık katar.
Türkçe Dilbilgisi ve Sınavlardaki Yeri
Tedric sanatı, özellikle TYT ve AYT gibi sınavlarda yer alan Edebi Sanatlar (Söz Sanatları) konusunun önemli bir parçasıdır. Sorularda genellikle bir beyit veya cümle verilerek bu metinde hangi edebi sanatın kullanıldığı sorulur. Çözümlü sorularda anahtar, kelimeler arasındaki aşamalı ilişkiyi tespit etmektir. Eğer kelimeler arasında küçükten büyüğe veya zayıftan kuvvetliye bir sıralama varsa artan tedric, tam tersi bir durum söz konusuysa azalan tedric sanatı vardır. Bu nedenle, bir metni okurken sadece kelimelerin anlamına değil, aralarındaki hiyerarşik veya kademeli düzene de dikkat etmek, bu sanatı kolayca tanımayı sağlar. Sonuç olarak tedric, kelimeleri birer nota gibi kullanarak bir duygu senfonisi yaratan usta bir yazarın elindeki en güçlü enstrümanlardan biridir.
Yorum Bırak