Varlıkların ya da kavramların özelliklerini açıklayarak ifade etmeye tanım; herhangi bir şeyin ne olduğunu belirten cümlelere de tanım cümleleri denir. Tanım cümleleri, “Bu nedir?” ve “Bu kimdir?” gibi sorulara yanıt verir. Bu tür cümleler, hem nesnel hem de öznel olabilirler. Genellikle “denir” sözcüğü ve “-dır” ekiyle son bulurlar.
Bir paragrafın ilk cümleleri, çoğu zaman tanım cümleleri özelliği taşır. Bu tür cümlelerde “bundan dolayı”, “bu nedenle”, “bunun için” gibi bağlayıcı sözcükler kullanılmaz.
Mısra, şiirde yer alan en küçük nazım birimidir.
Bu cümlede “Mısra nedir?” sorusunu sorduğumuzda, “Şiirde yer alan en küçük nazım birimidir.” şeklinde bir cevap alırız. Burada mısra tanımlanmıştır. Cümlenin “-dır” ekiyle bitmesi ve “… nedir?” sorusunun sorulabilmesi, cümlenin bir tanım cümlesi olduğuna dair ipuçlarıdır.
Cümle, bir yargıyı ifade eden anlam birimidir.
“Cümle nedir?” sorusuna “Bir yargıyı ifade eden anlam birimidir.” yanıtını alırız. Bu, tanım cümlesidir. Cümlenin yükleminde yer alan “-dir” eki, cümlenin tanım cümlesi olduğunun işaretidir.
Lirik şiir, duyguların coşkulu ve etkili bir biçimde dile getirildiği şiir türüdür.
Bu cümlede “Lirik şiir nedir?” sorusunu yönelttiğimizde “Duyguların coşkulu ve etkili bir biçimde dile getirildiği şiir türüdür.” cevabını alırız. Lirik şiir burada tanımlanmıştır. Cümlenin sonundaki “-dir” eki ve “Bu nedir?” sorusunun sorulabilir olması, cümlenin bir tanım cümlesi olduğunu gösteren önemli işaretlerdir.
Bir sözün hem gerçek hem de mecaz anlamını kastedip, bunu benzetme yapmadan ifade etme sanatına kinaye denir.
“Kinaye nedir?” sorusu yöneltildiğinde; “Bir sözün hem gerçek hem mecaz anlamını kastedip, bunu benzetme yapmadan ifade etme sanatıdır.” cevabını alırız. Bu cümle de bir tanım cümlesidir. Cümlenin “denir” sözcüğüyle bitmesi ve “Bu nedir?” sorusunun sorulabilmesi, tanım cümlesi olduğuna dair kanıt niteliğindedir.
Realizm, gerçeği olduğu gibi anlatmayı amaçlayan bir edebiyat akımıdır.
Bu cümlede “Realizm nedir?” sorusunu yönelttiğimizde; “Gerçeği olduğu gibi anlatmayı amaçlayan bir edebiyat akımıdır.” cevabını alırız. Bu da bir tanım cümlesidir. Cümlenin yükleminde bulunan “-dir” eki ve “Bu nedir?” sorusuna cevap verebilmesi, cümlenin bir tanım cümlesi olduğunu işaret eder.
Günlük, bir kişinin her gün tuttuğu, kişisel hayatından kesitler sunduğu, tarih belirterek yazdığı notlardır.
Bu cümlede “Günlük nedir?” diye sorulduğunda “Bir kişinin her gün tuttuğu, kişisel hayatından kesitler sunduğu, tarih belirterek yazdığı notlardır.” cevabı alınır. Bu da bir tanım cümlesidir. “Nedir?” sorusu ve cümlenin yükleminde bulunan “-dir” eki, cümlenin tanım cümlesi olduğunun kanıtıdır.
Aşağıdaki tanım cümlelerinde farklı kavramlar belirgin bir şekilde yer almaktadır. Bu cümlelerdeki unsurların tanım cümlesi olmasına yol açan ipuçlarını inceleyelim:
Lirik şiir, akıldan çok hayal gücüne dayanan, duygu ağırlıklı bir şiir türüdür.
Bu cümle her ne kadar tanım cümlelerine benziyor olsa da, tam anlamıyla bir tanım cümlesi değildir. Tanım cümleleri kapsamlı ve genelleyici cümlelerdir. “Lirik şiir nedir?” sorusuna verilen yanıt bu cümlede kısmi bir özelliği yansıttığından, genel bir tanım sağlamaz.
Natüralizme göre, toplum büyük bir laboratuvar, insan ise bu laboratuvarda incelenen bir denek gibidir.
Bu cümlede “Natüralizm nedir?” sorusu sorulduğunda, “Toplum büyük bir laboratuvar, insan ise bu laboratuvarda incelenen bir denek gibidir.” cevabı alınır. Ancak bu cümle de tam anlamıyla bir tanım cümlesi değildir. Çünkü, Natüralizm tanımlanmamış, sadece bir bakış açısı aktarılmıştır.
Empresyonizm, varlığın sanatçıda yarattığı izlenimleri aktarmayı amaçlayan bir akımdır.
Bu cümlede “Empresyonizm nedir?” sorusuna “Varlığın sanatçıda yarattığı izlenimleri aktarmayı amaçlayan bir akımdır.” cevabı verilir. Ancak bu, tam olarak bir tanım cümlesi değildir. Çünkü bu cümlede bir tanımlama değil, bir amacın ifade edilmesi söz konusudur.
Aşağıdaki cümlelerde tanımlanan kavramlar ve ifadeler yer almakta, ancak bu cümleler tanım cümlesi değildir. Nedenlerini inceleyelim:
Yukarıdaki cümleler her ne kadar tanım cümlesi gibi görünebilse de, kavramları tam anlamıyla tanımlamadıkları için **tanım cümlesi değildir
Yorumlar
Türkçe dilbilgisinde anlam bilgisi konuları arasında önemli bir yer tutan tanım cümlesi, bir kavramın, varlığın veya durumun ne olduğunu, niteliklerini ve temel özelliklerini açıklayan yargılardır. Genellikle sınavlarda "Aşağıdakilerden hangisi bir tanım cümlesidir?" veya "Numaralanmış cümlelerin hangisinde tanım yapılmıştır?" gibi soru kalıplarıyla karşımıza çıkar. Bir cümlenin tanım cümlesi olup olmadığını anlamanın en temel ve pratik yolu, o cümlenin yüklemine "Bu nedir?" veya "Kimdir?" sorularını yöneltmektir. Eğer cümle bu sorulara eksiksiz ve net bir cevap veriyorsa, o cümle bir tanım cümlesidir.
Tanım cümleleri, genellikle nesnel, genel geçer ve evrensel bilgiler içerir. Amacı, okuyucuya veya dinleyiciye, bahsedilen kavram hakkında temel bir referans noktası sunmaktır. Bu cümlelerin yapısında sıklıkla ek-fiil (-dır, -dir, -dur, -dür) kullanılır. Ancak her ek-fiil alan cümle bir tanım cümlesi değildir. Örneğin, "Hava bugün çok güzeldir." cümlesi bir tanım değil, bir durum tespitidir. Tanım cümlesi olabilmesi için, cümlenin bir kavramın özünü açıklaması gerekir.
Tanım cümlesinin temel özellikleri şunlardır:
1. "Bu nedir?" Sorusuna Cevap Verir: En belirleyici özelliktir. Örneğin, "Destan, milletlerin hayatını derinden etkileyen tarihsel olayları anlatan uzun, manzum halk anlatısıdır." cümlesine "Destan nedir?" sorusunu sorduğumuzda tam bir yanıt alırız.
2. Nesnellik Esastır: Tanımlar kişisel görüşlerden, duygulardan ve yorumlardan arındırılmış olmalıdır. "Şiir, ruhun gıdasıdır." cümlesi, "Şiir nedir?" sorusuna cevap veriyor gibi görünse de nesnel bir tanım değil, öznel bir yargıdır. Bu tür cümleler, tanım cümlesi olarak kabul edilmez. Buna karşılık, "Şiir, zengin sembollerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu kullanımıyla ortaya çıkan edebi bir türdür." ifadesi nesnel bir tanımdır.
3. Açıklama Cümlesi ile Karıştırılmamalıdır: Bu, öğrencilerin en sık düştüğü hatalardan biridir. Bir tanım cümlesi bir şeyin "ne olduğunu" söylerken, bir açıklama cümlesi o şeyin bir özelliğini, işlevini veya bir yönünü detaylandırır.
* Tanım: "Sıfat, varlıkları veya kavramları niteleyen ya da belirten sözcük türüdür." (Sıfat nedir?)
* Açıklama: "Sıfatlar, anlatıma canlılık katar ve betimlemeyi güçlendirir." (Sıfatın işlevi nedir? Ne işe yarar?)
Çözümlü Örnek Soru:
Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir tanım yapılmıştır?
A) Sanat, insanın iç dünyasını zenginleştiren en önemli uğraştır.
B) Eleştiri, bir sanat eserinin güçlü ve zayıf yönlerini ortaya koyar.
C) Roman, yaşanmış ya da yaşanması mümkün olayları yer, zaman ve kişi unsurlarına bağlı olarak anlatan uzun edebi bir türdür.
D) Yazarın bu son eseri, okuyucuyu derinden etkileyen bir kurguya sahiptir.
Çözüm:
Cümleleri tek tek "Bu nedir?" sorusu ve nesnellik ilkesi açısından inceleyelim:
* A) Sanat, insanın iç dünyasını zenginleştiren en önemli uğraştır. "Sanat nedir?" sorusuna cevap veriyor gibi dursa da "en önemli uğraştır" ifadesi kişisel bir görüştür. Bu cümle, nesnel bir tanımdan çok öznel bir yargı içermektedir. Bu nedenle tanım cümlesi değildir.
* B) Eleştiri, bir sanat eserinin güçlü ve zayıf yönlerini ortaya koyar. Bu cümle "Eleştiri nedir?" sorusuna tam olarak cevap vermez. Daha çok "Eleştiri ne işe yarar?" veya "Eleştirinin işlevi nedir?" sorusuna cevap verir. Dolayısıyla bu bir tanım değil, bir açıklama cümlesidir.
* C) Roman, yaşanmış ya da yaşanması mümkün olayları yer, zaman ve kişi unsurlarına bağlı olarak anlatan uzun edebi bir türdür. "Roman nedir?" sorusunu sorduğumuzda cümlenin tamamı bize nesnel, genel geçer ve eksiksiz bir cevap vermektedir. Romanın ne olduğunu, temel unsurlarını belirterek tanımlamaktadır. Bu nedenle bu cümle, net bir tanım cümlesidir.
* D) Yazarın bu son eseri, okuyucuyu derinden etkileyen bir kurguya sahiptir. Bu cümlede herhangi bir kavramın ne olduğu açıklanmamaktadır. Sadece belirli bir eserin bir özelliği hakkında bilgi verilmektedir. Dolayısıyla bir tanım cümlesi değildir.
Doğru Cevap: C
Sonuç olarak, bir cümlenin tanım cümlesi olup olmadığını belirlerken, sadece yapısal özelliklere değil, aynı zamanda cümlenin taşıdığı anlamın nesnelliğine ve "Bu nedir?" sorusuna verdiği cevabın netliğine odaklanmak kritik öneme sahiptir. Bu ayrımı doğru yapabilmek, hem dilbilgisi sorularında başarıyı artırır hem de okuduğumuz metinleri daha derinlemesine anlamamızı sağlar.
Türkçe dilbilgisinde "tanım", bir kavramın, varlığın veya durumun ne olduğunu, niteliklerini ve temel özelliklerini belirten cümle veya ifade biçimidir. Genellikle bir paragrafın girişinde veya bir konuyu açıklarken temel bir yapı taşı olarak kullanılır. Ancak dilbilgisi sorularında karşımıza çıkan "tanım cümlesi", belirli bir yapısal ve anlamsal kalıba işaret eder. Bu kalıbın temel mantığı, cümlenin "Bu nedir?" veya "X nedir?" sorusuna eksiksiz bir yanıt vermesidir. Eğer bir cümle bu sorunun cevabı olabiliyorsa, o cümle bir tanım cümlesi olarak kabul edilir.
Tanım cümlelerinin yapısal temelinde genellikle ek-fiil (ek-eylem) bulunur. Cümlenin yüklemi, ek-fiilin geniş zaman çekimi olan "-dır/-dir/-dur/-dür" ekini alarak bir kavramın ne olduğunu kesin bir dille bildirir. Örneğin, "Roman, yaşanmış ya da yaşanması mümkün olayları anlatan uzun bir yazı türüdür." cümlesi, "Roman nedir?" sorusuna net bir cevap verir. Burada yüklem olan "yazı türüdür" ifadesi, özne olan "roman" kavramını tanımlamaktadır. Günlük dilde veya edebi metinlerde bu ek-fiil düşebilir ("Roman, ... bir yazı türü."), ancak cümlenin anlamındaki tanımlayıcı nitelik kaybolmaz.
Tanım cümleleri, niteliklerine göre iki ana başlıkta incelenir: nesnel tanım ve öznel tanım. Bu ayrım, özellikle anlam bilgisi sorularında kritik bir öneme sahiptir.
1. Nesnel Tanım: Herkes tarafından kabul edilen, bilimsel, kanıtlanabilir ve evrensel gerçekleri içeren tanımlardır. Bu tanımlar kişiden kişiye değişmez.
* *Örnek:* "Sıfat, isimlerin önüne gelerek onları renk, durum, biçim gibi yönlerden niteleyen veya belirten bir sözcük türüdür." Bu tanım, dilbilgisi kurallarına dayalıdır ve kişisel bir yorum içermez. Test sorularında genellikle bu türden, sözlük anlamını andıran tanımlar aranır.
2. Öznel Tanım: Tanımı yapan kişinin kişisel görüşlerini, duygularını veya benzetmelerini içeren, kanıtlanamayan ve kişiden kişiye değişebilen tanımlardır. Sanatsal metinlerde ve denemelerde sıkça kullanılırlar.
* *Örnek:* "Hayat, sonu gelmeyen bir bekleyiştir." Bu cümlede "hayat" kavramı, konuşmacının kendi dünya görüşüne göre yorumlanmıştır. Başka biri için hayat "tatlı bir rüya" veya "zorlu bir mücadele" olabilir. Gramer açısından bu da bir tanım cümlesidir çünkü "Hayat nedir?" sorusuna bir cevap verir, ancak içeriği özneldir.
Türkçe dilbilgisi konuları içinde "tanım" kavramı sadece "Cümlede Anlam" başlığı altında ele alınmaz. Aynı zamanda anlatım biçimleri arasında yer alan "tanımlama" ile de doğrudan ilişkilidir. Bir metinde bir kavram hakkında art arda tanım cümleleri kullanılıyorsa, o paragrafta kullanılan anlatım biçimi tanımlamadır. Bu, özellikle paragraf sorularında yazarın hangi anlatım tekniğini kullandığını tespit etmek için önemlidir.
Çözümlü Sorular ve Püf Noktaları
Sınavlarda "Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tanım yapılmıştır?" veya "...tanım yapılmamıştır?" gibi sorularla karşılaşılır. Bu soruları çözerken dikkat edilmesi gerekenler şunlardır:
* "Bu nedir?" Testi: Cümleyi okuduktan sonra kendinize bu soruyu sorun. Eğer cümle bu soruyu mantıklı bir şekilde yanıtlıyorsa, büyük olasılıkla bir tanım cümlesidir.
* Açıklama ve Betimleme ile Karıştırmamak: Her açıklama veya bilgi veren cümle bir tanım değildir. Bir kavramın ne olduğunu söylemek yerine, onun özelliklerini sıralayan, işlevini anlatan veya nasıl çalıştığını izah eden cümleler açıklama cümlesidir.
* *Tanım:* "Saat, zamanı ölçmeye yarayan bir alettir." ("Saat nedir?" sorusunun cevabı)
* *Açıklama:* "Saatin içindeki mekanizma, pilden aldığı enerjiyle düzenli olarak döner." (Saatin nasıl çalıştığını anlatıyor, ne olduğunu değil.)
* Yüklemin Yapısı: Yüklemin genellikle bir isim veya isim soylu sözcük grubundan oluşması ve sonunda "-dır/-dir" ek-fiilini taşıması (veya taşıyabileceğinin hissedilmesi) güçlü bir ipucudur.
Sonuç olarak, tanım kavramı, bir cümlenin anlamsal işlevini belirlemekten bir metnin genel anlatım tekniğini saptamaya kadar geniş bir yelpazede karşımıza çıkar. Bir cümlenin tanım cümlesi olup olmadığını anlamak için onun bir varlığın veya kavramın "kimliğini" ortaya koyup koymadığını, yani "nedir?" sorusuna bir karşılık oluşturup oluşturmadığını analiz etmek en etkili yöntemdir. Bu temel ilke, hem dilin mantığını kavramada hem de ilgili dilbilgisi sorularını doğru çözmede anahtar rol oynar.
Yorum Bırak