Sözcükte Yapı Konusu
Haziran 16, 2024 - Okuma süresi: 8 dakika
Sözcükler, yapılarındaki eklerin durumuna göre basit, türemiş ve birleşik olarak sınıflandırılırlar. Bu sınıflandırma, sözcüğün anlamını ve kökenini anlamamıza yardımcı olur. Şimdi bu sınıflandırmayı örneklerle açıklayalım:
1. Basit Sözcükler:
- Yapım eki almamış sözcüklerdir.
- Çekim eki alabilirler.
- Her zaman kök halindedirler.
İsimler:
- Basit: ev, araba, ağaç, masa, kitap
- Çekimli: evler, arabam, ağaca, masanın, kitapları
Sıfatlar:
- Basit: güzel, büyük, iyi, kötü, hızlı
- Çekimli: güzeli, büyükler, iyiler, kötüsü, hızlıca
Zarflar:
- Basit: yavaş, güzel, iyi, kötü, hızlı (Bu örnekler sıfatla aynı olsa da cümledeki kullanımlarına göre zarf olarak görev alırlar.)
- Çekimli: yavaşça, güzelce, iyice, kötüye, hızlıca
Zamirler:
- Basit: ben, sen, o, biz, siz, onlar, bu, şu, o
- Çekimli: beni, sana, ona, bize, size, onları, buna, şuna, ona
Fiiller:
- Basit: gel, git, oku, yaz, gör
- Çekimli: geldim, gidiyorsun, okuyacağız, yazdık, gördüler
2. Türemiş Sözcükler:
- Kök veya gövdelere yapım eki getirilerek oluşturulurlar.
- Anlamları yapım ekiyle değişir.
- En az bir yapım eki içerirler.
İsimler:
- Türemiş: evci, okullu, öğretmen, kitaplık, ağaççık
Sıfatlar:
- Türemiş: güzellik, mutluluk, zekice, sağlıklı, dikkatli
Zarflar:
- Türemiş: yavaşça, güzelce, iyice, kötüye, hızlıca
Zamirler:
- Türemiş: hiçbiri, kimse, herkes, birşey
Fiiller:
- Türemiş: okutmak, yazdırmak, gülümsemek, konuşturmak
3. Birleşik Sözcükler:
- İki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yeni sözcüklerdir.
- Anlamları bazen bileşenlerinin anlamlarından tamamen farklı olabilir.
İsimler:
- Birleşik: başparmak, pazartesi, hanımeli, karagöz, gökkuşağı
Sıfatlar:
- Birleşik: açık sözlü, kara gözlü, uzun boylu, dört dörtlük
Zarflar:
- Birleşik: akşama kadar, baştan aşağı, birdenbire, her zaman
Zamirler:
- Birleşik: hiçbir şey, birbiri, herhangi biri
Fiiller:
- Birleşik: başarmak, vazgeçmek, dayanmak, görüşmek
Önemli Notlar:
- Bir sözcük hem türemiş hem de birleşik olabilir. Örneğin, “gözlükçü” kelimesi “gözlük” (birleşik) kelimesine “-cü” (yapım eki) getirilerek oluşturulmuştur.
- Bazı birleşik sözcükler zamanla kaynaşarak basit sözcük haline gelebilir. Örneğin, “bugün” kelimesi aslında “bu gün” şeklinde birleşik bir sözcükken zamanla kaynaşarak basit bir sözcük olmuştur.
Yorumlar
Sözcükte Yapı konusu, Türkçenin temel taşlarından biridir ve dilin işleyiş mantığını anlamak için kritik bir öneme sahiptir. Bir sözcüğün nasıl oluştuğunu, hangi parçalardan meydana geldiğini ve bu parçaların sözcüğe ne gibi anlamlar kattığını inceler. Bu konuya hakim olmak, sadece dilbilgisi sorularını çözmekle kalmaz, aynı zamanda kelime dağarcığını geliştirmeye ve okuduğunu daha derinlemesine anlamaya da yardımcı olur. Sözcükler yapılarına göre üç ana başlıkta incelenir: basit, türemiş ve birleşik. Ancak bu başlıklara geçmeden önce, yapının en temel unsurları olan kök ve ek kavramlarını anlamak gerekir.
### 1. Kök
Kök, bir sözcüğün parçalanamayan, anlamlı en küçük birimidir. Sözcüğün temel anlamını taşır ve kendisinden sonra gelen eklerle arasında anlamsal bir bağ bulunur. Türkçede kökler genellikle tek hecelidir ancak daha uzun da olabilirler. Kökler, yüklendikleri anlama göre temel olarak ikiye ayrılır:
* İsim Kökü: Varlıkları, kavramları, duyguları karşılayan köklerdir. Mastar eki (*-mak/-mek*) alamazlar. Örneğin; *taş, ev, su, göz, sıra, iyi, güzel*.
* Fiil Kökü: İş, oluş, hareket bildiren köklerdir. Mastar eki (*-mak/-mek*) alabilirler. Örneğin; *gel-, bak-, sor-, yaz-, sev-*.
Bu iki temel türün yanı sıra, yazılışları aynı ancak anlamları farklı olan sesteş kökler (*gül-* fiili ve *gül* çiçeği gibi) ve hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen, aralarında anlam bağı bulunan ortak kökler (kökteş) (*boya, sıva, savaş, göç* gibi) de mevcuttur.
### 2. Ek
Ekler, tek başlarına anlamları olmayan ancak kök veya gövdelere eklenerek onlara yeni anlamlar kazandıran ya da cümle içindeki görevlerini belirleyen ses veya ses birimleridir. Türkçede ekler daima sözcüğün sonuna gelir (sondan eklemeli dil) ve iki ana gruba ayrılır:
* Yapım Ekleri: Eklendiği sözcüğün anlamını veya türünü değiştiren eklerdir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük veya gövde denir. Örneğin, *göz* (isim kökü) kelimesine *-lük* yapım eki geldiğinde, yeni bir anlama sahip *gözlük* (türemiş isim) kelimesi oluşur. Yapım ekleri dörde ayrılır:
* İsimden İsim Yapan Ekler: *tuz-luk, ev-cil, vatandaş*
* İsimden Fiil Yapan Ekler: *su-la-, baş-la-, az-al-*
* Fiilden İsim Yapan Ekler: *sev-gi, bil-im, seç-im*
* Fiilden Fiil Yapan Ekler: *gör-üş-, yaz-dır-, anla-t-*
* Çekim Ekleri: Eklendiği sözcüğün anlamını veya türünü değiştirmeyen, sadece cümle içindeki diğer kelimelerle bağ kurmasını sağlayan, görevini belirleyen eklerdir. Basit sözcükler çekim eki alabilirler ve bu durum onların basit yapısını bozmaz.
* İsim Çekim Ekleri: Çoğul eki (*-lar/-ler*), hal (durum) ekleri (*-i, -e, -de, -den*), iyelik (sahiplik) ekleri (*-ım, -ın, -ı, -ımız, -ınız, -ları*) ve tamlayan eki (*-ın/-in/-un/-ün*). Örnek: *ev-ler-de-ki*.
* Fiil Çekim Ekleri: Kip ekleri (haber ve dilek kipleri: *-dı, -mış, -yor, -acak, -r, -meli, -sa, -e, emir eki*) ve kişi (şahıs) ekleri (*-m, -n, -k, -niz, -lar*). Örnek: *gel-di-m*.
### 3. Yapılarına Göre Sözcükler
Kök ve ek bilgisi ışığında sözcükleri yapılarına göre sınıflandırabiliriz:
* Basit Sözcük: Herhangi bir yapım eki almamış, kök durumundaki sözcüklerdir. Çekim eki almaları onların basit yapısını değiştirmez.
* Örnek: *kalem, deniz, yol, koştu (koş-tu), evimiz (ev-imiz)*. Görüldüğü gibi *koştu* ve *evimiz* sözcükleri çekim eki almalarına rağmen basittir.
* Türemiş Sözcük: Kök veya gövdeye en az bir yapım eki getirilerek oluşturulmuş sözcüklerdir. Türemiş sözcükler, kök anlamıyla ilişkili yeni bir anlam taşır.
* Örnek: *kalem-lik, deniz-ci, yol-cu, koş-u, ev-li*. Bu sözcüklerin hepsi köklerine gelen yapım ekleriyle yeni anlamlar kazanmıştır. *Bil-gi-siz-lik* kelimesi birden fazla yapım eki alarak türemiştir.
* Birleşik Sözcük: İki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelerek yeni bir kavramı veya nesneyi karşılayacak şekilde kalıplaşmasıyla oluşan sözcüklerdir. Birleşik sözcükler farklı yollarla oluşabilir:
* Anlam Kayması Yoluyla: *hanımeli* (ne hanım ne de eli), *aslanağzı* (bir çiçek türü).
* Ses Düşmesi Yoluyla: *kaynana (kayın-ana), pazartesi (pazar-ertesi), ne için (niçin)*.
* Tür Kayması Yoluyla: *dedikodu* (fiil+fiil), *biçerdöver* (fiil+fiil), *uyurgezer* (fiil+fiil).
* Belirtisiz İsim Tamlaması Şeklinde: *gözyaşı, yeryüzü, buzdolabı*.
Sonuç olarak, Sözcükte Yapı konusunu anlamak, bir kelimeyi gördüğünüzde onu atomlarına ayırabilmek gibidir. Kökünü bulmak, aldığı eklerin işlevini (yapım eki mi, çekim eki mi olduğunu) belirlemek ve nihayetinde kelimenin yapısal kimliğini (basit, türemiş, birleşik) ortaya koymak, dil üzerindeki hakimiyetinizi artıracaktır.
Yorum Bırak