Parantez işareti, yazılı dilde çeşitli anlamlar katmak ve açıklamalar yapmak için önemli bir araçtır. Bu işaret, ifadeleri zenginleştirir ve yazının akışına derinlik katar. İşte parantez işaretinin kullanım alanları ve örnekleri:
Eş anlamlı kelimeler, cümlede parantez içerisinde belirtilerek açıklığa kavuşturulur.
Örnek:
Cümlede en çok anlamını anlamadığım kavram nesnel (objektif) terimiydi.
Yazın (edebiyat), güzel sanatların en kıymetli dallarından biridir.
Kasabaya ulaşmak için daha 5 km (5000 metre) yürümeleri gerekiyordu.
Tiyatro metinlerinde karakterlerin hareketleri ve durumları parantezle belirtilir.
Örnek 1:
Dekor: (Geniş bir köy evinin içi. İki yanda divan, ortada bir kilim var.)
Erkek Sesi — (Dışarıdan) Ayşe kadın!.. Çabuk hazırlan! Düşman kapımıza dayanmış.
Ayşe Kadın — (Cephane sandıklarından birini evin bodrumuna indirirken) Biraz daha işim var. İşimi bitirince hemen geleceğim. Siz yola devam edin.
Örnek 2:
Sarı Naciye — (Hızla): Sen kimsin be ırgat?
Yabancı kelimelerin nasıl telaffuz edildiği parantez içinde gösterilir.
Örnek:
Voltaire (Volter), ünlü eserleriyle edebiyat dünyasında iz bırakmıştır.
Shakespeare (Şekspir), İngiliz edebiyatının en büyük şairi olarak kabul edilir.
Balzac (Balzak), köy kökenli bir ailenin evladıdır.
Guy de Maupassant (Güy dö Mopasan), 1850’de Fransa’da doğmuş bir romancı ve kısa öykü yazarıdır.
Bacon (Beykın), İngiliz edebiyatında deneme türüyle tanınmaktadır.
Bir kişinin doğum ve ölüm tarihleri parantez içinde gösterilir.
Örnek:
Edebiyat tarihimize damga vuran Fazıl Hüsnü Dağlarca (1914-2008) yılları arasında yaşamıştır.
Bir söze alay, kinaye ya da küçümseme anlamı katmak için kullanılan ünlem işareti parantez içine alınır.
Örnek:
Yeni başkan, çok akıllı (!) olduğunu her seferinde dile getiriyor.
Mustafa kadar zeki (!) birisi, ancak bu sorunu çözebilir.
Siyasetçilerimizin adaletli (!) olduğuna dair inancımız tamdır.
O, aldığı isabetli (!) kararlar sayesinde buraya geldik.
Bir bilginin kesin olmadığını belirtmek için soru işareti parantez içine alınır.
Örnek:
Köroğlu’nun Bolu’da (?) yaşadığı iddia ediliyor.
Karacaoğlan’ın Güneydoğu Anadolu’da (?) yaşadığı bilinmektedir.
Fatih Anadolu Lisesi’nden 1997 (?) yılında mezun oldu.
Dede Korkut’un (570?-632) yılları arasında, Hz. Muhammed (S.A.V) zamanında yaşadığı rivayet edilmektedir.
Fuzuli’nin 1483 (?) yılında Kerbela’da doğduğu tahmin edilmektedir.
Bir yazının maddelerini belirten sayılar veya harflerden sonra kapama ayraçları konur.
Örnek:
Sıfatlar iki gruba ayrılır:
I) Belirtme Sıfatları
II) Niteleme Sıfatları
İstiare sanatı ise ikiye ayrılır:
Tamlamalarda iki unsur vardır:
A) Tamlayan
B) Tamlanan
Sözcükler iki ana grupta incelenir:
a) Fiiller
b) İsimler
Alıntı yapılan eser, yazar veya künye bilgileri parantez içinde gösterilir.
Örnek 1:
Ne acayip değil mi? Bize benzer gayeler taşıyanlar en tehlikeli düşmanlarımız olabiliyor. Mimarın hasmı mimar, hekimin hasmı hekim… Bir adam ne kadar yakınsa, senden nefret etme ihtimali o kadar fazla. (Elif Şafak)
Örnek 2:
Ağlamak için gözden yaş mı akmalı?
Dudaklar gülerken, insan ağlayamaz mı?
Sevmek için güzele mi bakmalı?
Çirkin bir tende güzel bir ruh, kalbi bağlayamaz mı?
Hasret; özlenenden uzak mı kalmaktır?
Özlenen yakındayken hicran duyulamaz mı?
Hırsızlık; para, mal mı çalmaktır?
Saadet çalmak, hırsızlık olamaz mı?
Solması için gülü dalından mı koparmalı?
Pembe bir gonca iken gül dalında solmaz mı?
Öldürmek için silah, hançer mi olmalı?
Saçlar bağ, gözler silah, gülüş kurşun olamaz mı? (Victor Hugo)
Örnek 3:
Eşin var, aşiyan var, baharın var ki beklerdin.
Kıyametler koparmak neydi ey bülbül, nedir derdin? (Mehmet Akif Ersoy)
Matematikte çeşitli işlem sırasını veya büyüklükleri belirtmek için kullanılır.
Örnek:
(5×5) + 8 = 33 işleminin sonucu budur.
Cümle ile doğrudan ilgili olmayan açıklamalar parantez içine alınır.
Örnek:
Mustafa’nın o davranışları (İstemeden bu davranışlardan bahsedeceğim.) herkesin dikkatini çekiyordu.
Bu okulun öğrencileri (Öğrenci demek, öğrenciliği inkâr demektir.) asla aklımdan çıkmayacak.
Cümle içindeki açıklamalar parantez içinde gösterilebilir.
Örnek:
O kutsal diyar (Mekke) asla unutulmayacak.
Adana ve çevresi (Çukurova), ülkemizin can damarıdır.
Yazıyı o bölgenin şivesiyle (Erzurum şivesi) kaleme almış.
Örnek 1:
Ahmet (doktor)’un hastaya acil müdahale etmesi gerekiyordu. (yanlış)
Ahmet’in (doktor) hastaya acil müdahale etmesi gerekiyordu. (doğru)
Örnek 2:
Yahya Kemal Beyatlı (1884-1958)’nın hayatı İstanbul ile özdeştir, diyebiliriz. (yanlış)
Yahya Kemal Beyatlı’nın (1884-1958) hayatı İstanbul ile özdeştir, diyebiliriz. (doğru)
Bu yazı, parantez işaretinin etkili ve doğru kullanımını pekiştirmek için hazırlanmıştır. Parantezler, yazılı iletişimde zenginlik ve derinlik sağlayarak okuyucuya daha fazla bilgi sunar.
Yorumlar
Parantez işareti, diğer adıyla yay ayraç ( ), Türkçede cümlenin temel yapısından bağımsız olan ancak anlamı tamamlayan, zenginleştiren veya açıklayan ek bilgileri belirtmek için kullanılan temel bir noktalama işaretidir. Temel görevi, ana metnin akışını bozmadan okuyucuya yan bilgiler, açıklamalar veya detaylar sunmaktır. Dilimizdeki kullanımı, sadece basit bir ek bilgi vermenin ötesine geçerek metne derinlik ve farklı anlam katmanları ekleyebilir.
Parantez işaretinin en yaygın ve bilinen kullanım alanı, cümle dışı ek bilgiler vermektir. Bu bilgiler, cümlenin ana ögelerinden (özne, yüklem, nesne vb.) sayılmazlar ancak cümlenin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olurlar. Bu ek bilgiler bir kelimenin eş anlamlısı, bir ismin doğum ve ölüm tarihi, bir kavramın yabancı dildeki karşılığı veya yazarın konuya dair kişisel bir notu olabilir.
* *Örnek:* Anadolu'daki en eski yerleşim yerlerinden biri olan Göbeklitepe (Şanlıurfa), insanlık tarihine dair bildiklerimizi kökten değiştirmiştir.
* *Örnek:* Yunus Emre (1240?-1320), Türk tasavvuf şiirinin en büyük temsilcilerinden biridir.
* *Örnek:* Bu metinde geçen *imge* (İng. image) kavramını doğru anlamak metnin anahtarıdır.
Parantez işaretinin bir diğer önemli kullanım alanı tiyatro metinleri ve senaryolardır. Bu tür metinlerde parantez, konuşanın o anki hareketlerini, jest ve mimiklerini veya ruh halini belirtmek için kullanılır. Okuyucunun veya oyuncunun, karakterin sözlerinin ardındaki niyeti ve sahnedeki durumu zihninde canlandırmasına olanak tanır.
* *Örnek:* İHTİYAR ADAM — (Yavaşça ve bastonuna dayanarak doğrulur.) Bana bir bardak su verebilir misiniz evladım?
Alıntılarda da parantez işaretine sıkça başvurulur. Özellikle bir metinden yapılan alıntılarda, alıntının kime ait olduğunu belirtmek veya alıntı yapılan metnin künyesini vermek için kullanılır. Bazen de alıntı içindeki bir kelimeyi açıklama ihtiyacı doğduğunda yine parantezden yararlanılır.
* *Örnek:* "En büyük savaş, cahilliğe karşı yapılan savaştır." (Mustafa Kemal Atatürk)
Türkçede parantezin oldukça özgün bir kullanımı daha vardır: alay, kinaye veya küçümseme anlamı katmak. Bu kullanımda, söylenen sözün aslında tam tersinin kastedildiğini veya söylenen bilgiye şüpheyle yaklaşıldığını belirtmek için ilgili sözcükten sonra parantez içinde ünlem veya soru işareti kullanılır. Parantez içindeki ünlem işareti (!), genellikle inanılmayan, alay edilen bir durumu ifade ederken; soru işareti (?) ise bilginin şüpheli veya kesin olmadığını vurgular.
* *Örnek:* Kendisi çok zeki (!) bir öğrenci olduğu için en basit soruları bile yapamadı.
* *Örnek:* Bu gezi için yola çıktığında on beş (?) yaşındaymış.
Maddelerin sıralanması sırasında da parantez işareti kullanılır. Sıralamayı gösteren sayı veya harflerden sonra kapama parantezi konularak listenin daha düzenli görünmesi sağlanır.
* *Örnek:* Sıfatlar iki ana başlıkta incelenir:
1) Niteleme sıfatları
2) Belirtme sıfatları
Son olarak, parantez işaretinin diğer noktalama işaretlerinin kullanımı ile olan ilişkisine dikkat etmek gerekir. Eğer parantez içindeki ifade tam bir cümle ise, cümlenin sonuna konması gereken noktalama işareti (nokta, soru işareti, ünlem) parantezin içine konur. Ancak parantez içindeki ifade, cümlenin bir parçası olan bir ek bilgi ise, cümlenin sonundaki noktalama işareti parantezden sonra konulur.
* *Doğru:* Bu konuyu tekrar gözden geçirmelisin. (Aksi takdirde sınavda zorlanabilirsin.)
* *Doğru:* Anadolu'da yüzyıllardır oynanan bu oyunu (aşık oyunu) bilmeyenimiz yoktur.
Özetle, parantez işareti yalnızca bir "ek bilgi" aracı değil, aynı zamanda metne tonlama, yapısal düzen ve anlam zenginliği katan çok işlevli bir noktalama işaretidir. Doğru ve yerinde kullanımı, yazılı anlatımın kalitesini ve anlaşılırlığını önemli ölçüde artırır.
Yorum Bırak