Muhakemetü’l Lugateyn, 15. yüzyılın ünlü Çağatay şairi ve düşünürü Ali Şir Nevai tarafından kaleme alınmış bir eserdir. Nevai, bu yapıtında Arapçanın üstünlüğünü kabul ettikten sonra Türkçenin Farsçaya kıyasla daha zengin ve üstün bir dil olduğunu savunur. Özellikle Türkçenin zengin kelime hazinesi ve fiil çeşitliliği gibi unsurları öne çıkararak bu görüşünü destekler.
Nevai, Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu kanıtlarken aynı zamanda, dönemin yaygın eğilimi olan Farsça ile şiir yazma alışkanlığını da eleştirir. Bu eser sayesinde Türk dilinde şiir yazma geleneğinde önemli bir ilerleme kaydedilmiştir.
Eserde, Türkçenin Farsçaya oranla daha esnek bir dil olduğu belirtilir. Türkçenin çok anlamlı kelimeler bakımından zengin olduğu, buna karşın Farsçada bu çeşitliliğin bulunmadığı dile getirilir. Nevai, bu duruma örnek olarak “ördek” kelimesini verir; Türkçede bu kavramın dokuz farklı kelimeyle ifade edilebildiğini, Farsçada ise yalnızca bir kelimeyle karşılandığını belirtir.
Nevai, hayatı boyunca Türkçenin gelişimine ve yaygınlaştırılmasına büyük emek vermiştir.
“Anadilim üzerine düşünmeye başladım. Türkçenin derinliklerine indikçe, gözlerime, on sekiz bin alemden daha yüce bir dünya göründü. Bu dünyanın süslenmiş gökyüzü, dokuz kat gökten bile daha yüksekteydi. Bu alemdeki erdemlerin, yüceliklerin incileri, yıldızlardan bile daha parlaktı.
Bu dünyanın bahçesine adım attım; oradaki güller, adeta güneş gibi parlıyordu. Gözle görülmemiş, el değmemiş nice hazineler vardı. Fakat bu tılsımlı dünyanın yılanları oldukça ürkütücüydü, güllerin dikenleri ise bir hayli zorluydu. O zaman düşündüm ve dedim ki:
Demek bizim Türk ozanları, bu zorluklardan ve engellerden çekindikleri için Türkçeyi bırakıp Farsçaya yönelmişler. Böylece bu dünyadan uzaklaşmışlar…
Fakat ben, bu dünyadan vazgeçmedim. Ne korktum ne de geri çekildim. Zorlukları aştım, güçlüklerle savaştım ve hiçbir emeği esirgemedim. Bu dünyanın aydınlık meydanlarında, ilhamımın şahlanan atını sürdüm. Hayalimin asi kuşunu sınırsız gökyüzüne saldım.”
(İ. Rafet Işıtman Çevirmesi, TDK, 1941)
Yorumlar
Muhakemetü’l Lugateyn, 15. yüzyılın büyük Türk şairi, düşünürü ve devlet adamı Ali Şir Nevaî tarafından kaleme alınmış, Türk dili ve edebiyatı tarihinin en önemli eserlerinden biridir. Kelime anlamı "İki Dilin Muhakemesi" veya "İki Dilin Karşılaştırılması" olan bu eser, sadece dilbilimsel bir çalışma değil, aynı zamanda güçlü bir kültürel ve siyasi manifesto niteliği taşır. Nevaî, bu eseriyle yaşadığı dönemde edebiyat, bilim ve sanat dili olarak kabul edilen Farsça karşısında, kendi anadili olan Çağatay Türkçesi'nin üstünlüğünü ve zenginliğini ispatlamayı amaçlamıştır.
Eserin yazıldığı tarihsel zemin, onun önemini anlamak için kritik bir rol oynar. 15. yüzyılda Timurlu İmparatorluğu'nun kültürel merkezi olan Herat'ta, Farsça ezici bir hakimiyete sahipti. Saray çevresi, aydınlar ve sanatkârlar eserlerini Farsça yazmayı bir prestij meselesi olarak görüyor, Türkçeyi ise daha çok halkın ve ordunun konuştuğu "kaba" bir dil olarak nitelendiriyorlardı. Bu kültürel baskı ortamında yetişen Ali Şir Nevaî, Türkçenin bu haksız algısını kırmak ve onun aslında ne denli yetkin bir edebi dil olduğunu göstermek için büyük bir mücadele vermiştir. Muhakemetü’l Lugateyn, bu mücadelenin zirve noktası ve en somut kanıtıdır.
Nevaî, eserinde tezini savunmak için sistemli bir karşılaştırma yöntemi kullanır. İddialarını temellendirirken başlıca üç alana odaklanır: kelime hazinesi, gramer yapısı (morfoloji) ve ses bilgisi (fonetik).
1. Kelime Hazinesi (Leksikoloji): Nevaî'ye göre Türkçenin en büyük güçlerinden biri, Farsçada tek bir kelimeyle ifade edilemeyen pek çok kavram, durum ve nesne için özgün kelimelere sahip olmasıdır. Özellikle doğa, avcılık, atçılık, savaş ve askeri terimler gibi alanlarda Türkçenin ezici bir üstünlüğü olduğunu savunur. Bu iddiasını somutlaştırmak için en bilinen delillerinden biri "yüz fiil meselesi"dir. Nevaî, Türkçede bulunan ancak Farsçada tek kelimelik bir karşılığı olmayan, anlatımı ancak birkaç kelimeyle veya bir tamlamayla mümkün olan yüz fiil listeler. Bu, Türkçenin ifade gücünün ve eylem çeşitliliğinin ne kadar zengin olduğunu göstermek için kullandığı en etkili argümandır.
2. Gramer ve Biçim Bilgisi (Morfoloji): Nevaî, Türkçenin gramer yapısının Farsçaya göre daha düzenli, mantıklı ve zengin olduğunu ileri sürer. Özellikle Türkçedeki fiil çekimleri ve yapım eklerinin çeşitliliğine dikkat çeker. Bir fiil kökünden onlarca yeni fiil ve isim türetme imkânı sunan eklerin varlığı, dilin esnekliğini ve anlatım kapasitesini artırdığını belirtir. Buna karşılık Farsçanın bu alanda daha sınırlı kaldığını iddia eder. Mastarlar ve fiillerin kullanımı konusundaki karşılaştırmaları, Türkçenin matematiksel bir düzen ve tutarlılık sergilediğini vurgular.
3. Ses Bilgisi (Fonetik): Nevaî, Türkçenin ses sisteminin de Farsçadan daha zengin olduğunu, özellikle ünlü (vokal) uyumları gibi kuralların dile estetik bir ahenk kattığını ima eder.
Muhakemetü’l Lugateyn, modern dilbilim kriterleriyle değerlendirildiğinde bazı metodolojik eksiklikler barındırabilir. Nevaî'nin amacı, tarafsız bir bilim insanı gibi iki dili analiz etmekten çok, kendi dilinin hak ettiği değeri görmesini sağlamaktır. Bu nedenle eser, bir dilbilim kitabından öte, Türk dil bilincinin ve milli şuurun uyanışını simgeleyen bir anıttır. Nevaî, genç Türk şairlerine ve aydınlarına seslenerek, "Türkçede bu kadar geniş bir imkân varken, Farsça yazmaya çalışmak niye?" diye sormuş ve onları kendi dillerinde eser vermeye teşvik etmiştir. Bu çağrısı, kendisinden sonra gelen nesiller üzerinde derin bir etki bırakmış ve Çağatay Türkçesinin Altın Çağı'nı başlatmıştır.
Sonuç olarak, Muhakemetü’l Lugateyn, bir dilin sadece iletişim aracı olmadığını, aynı zamanda bir milletin kimliği, hafızası ve özgüveni olduğunu ilan eden bir kurucu metindir. Ali Şir Nevaî, bu eseriyle Türkçenin edebi bir dil olarak potansiyelini ortaya koymuş, onu Farsçanın gölgesinden kurtararak hak ettiği saygın konuma yükseltmiştir. Bu yönüyle eser, yazılışından asırlar sonra bile Türk dünyası için ilham verici bir referans kaynağı olma özelliğini korumaktadır.
Harika bir yazı olmuş, kaleminize sağlık! Muhakemetü'l Lugateyn gibi hem tarihi hem de dilbilimsel olarak bu kadar kıymetli bir eseri, günümüz Türkçe dilbilgisi konularıyla bu kadar anlaşılır ve akıcı bir şekilde birleştirmek gerçekten büyük bir başarı. Ali Şir Nevai'nin Türkçenin zenginliğini ve gücünü nasıl savunduğunu okurken hem gururlandım hem de konuyu çok daha iyi kavradım. Çözümlü sorular kısmı ise tam bir nokta atışı olmuş, bilgileri pekiştirmek için harika bir yöntem.
Ben de tam bu aralar Google'da "Ali Şir Nevai ve Türkçenin önemi", "Muhakemetü'l Lugateyn ana fikri" ve "zor dilbilgisi konuları nasıl öğrenilir" gibi şeyler aratırken yazınıza denk geldim ve ilaç gibi geldi. Bu tarz derinlikli ve bilgilendirici yazılarınızın devamını heyecanla bekliyorum. Emeğiniz için tekrar teşekkürler
Yorum Bırak