Meddah Nedir?

Meddah, kelime anlamıyla "öven, metheden" anlamına gelse de, Türk kültür tarihindeki yeri çok daha derin ve kapsamlıdır. O, basit bir hikâye anlatıcısından öte, tek başına bir ordu, bir tiyatro kumpanyasıdır. Meddahlık, bir sandalyeye oturup elindeki asa (baston) ve omzundaki makreme (büyük mendil) ile onlarca farklı karakteri canlandıran, sesini ve bedenini kullanarak bir hikâyeyi izleyiciye yaşatan bir tek kişilik tiyatro sanatıdır. Bu gelenek, modern eğlence araçlarının olmadığı dönemlerde toplumun en önemli sosyal, kültürel ve hatta haberleşme mecralarından biri olarak işlev görmüştür.

Meddahın performansı, kendine özgü ritüellerle başlar ve biterdi. Genellikle yüksekçe bir iskemleye oturan meddah, elindeki asayı üç kez yere vurarak dinleyicilerin dikkatini çeker ve "Hak dostum Hak!" diyerek söze başlardı. Bu başlangıç, anlatılacak hikâyenin sadece bir eğlence aracı olmadığını, aynı zamanda bir hakikat arayışına işaret ettiğini sembolize ederdi. Meddahın en önemli iki aksesuarı olan asa ve makreme, onun hayal gücünün bir uzantısıydı. Asa, yeri geldiğinde bir kapıyı çalmak için bir tokmak, bir at, bir kılıç, bir tüfek ya da bir saz olabilirdi. Omzundaki makreme veya mendil ise bir kadının peçesi, bir sarık, bir köylünün başlığı veya bir mektup haline bürünürdü. Bu basit aksesuarlarla yaratılan zengin dünya, meddahın taklit ve şive taklidi yeteneğiyle birleşerek izleyiciyi büyülerdi. Meddah, hikâyesindeki Laz’ı, Kürt’ü, Ermeni’yi, Rum’u, Kayserili’yi veya bir paşayı kendi şiveleri ve karakteristik özellikleriyle canlandırarak adeta sahnede bir karakterler geçidi sunardı.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde, özellikle İstanbul'daki kahvehaneler, meddahların doğal sahnesiydi. Bu mekânlar, insanların sosyalleştiği, gündemi tartıştığı ve eğlendiği merkezlerdi. Meddahlar, bu kahvehanelerde halk hikâyelerinden, destanlardan, evliya menkıbelerinden ve günlük hayattan aldıkları olayları kendilerine özgü bir üslupla harmanlayarak sunarlardı. Anlattıkları sadece masallar değildi; aynı zamanda ustaca gizlenmiş bir toplumsal eleştiri de içerirdi. Yönetimdeki aksaklıklar, rüşvet, adaletsizlik gibi konular, mizahın ve hikâyenin perdesi arkasından dile getirilirdi. Bu yönüyle meddah, halkın sesi ve vicdanı olma görevini de üstlenirdi. Performansın sonunda ise meddah, "Bu kıssadan hisse şudur ki..." diyerek hikâyenin ana fikrini özetler, dinleyicilere ahlaki bir ders verirdi. Genellikle anlatısını, "sürçülisan ettiysek affola" gibi bir ifadeyle bitirerek anlattıklarının bir kurgu olduğunu belirtir ve olası bir siyasi tepkiden kendini korurdu.

Meddahlık geleneğinin kökleri, İslamiyet öncesi Türk toplumlarındaki ozanlık geleneği ve şamanist ritüellere kadar uzanır. Zamanla İslam kültüründeki "kıssahanlık" (dini hikâye anlatıcılığı) ile birleşerek kendine özgü formuna kavuşmuştur. Ancak Tanzimat Dönemi ile birlikte Batılılaşma hareketleri ve Batı tarzı tiyatro anlayışının yaygınlaşması, meddahlık geleneğini zayıflatmaya başladı. Sinema, radyo ve televizyon gibi modern kitle iletişim araçlarının ortaya çıkmasıyla birlikte kahvehanelerdeki o eski sosyal doku da değişti ve meddahlar dinleyicilerini yavaş yavaş kaybetti.

Bugün meddahlık geleneği, eski popülerliğini yitirmiş olsa da tamamen yok olmamıştır. 2008 yılında UNESCO tarafından "İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası" listesine dâhil edilerek koruma altına alınmıştır. Münir Özkul, Erol Günaydın gibi usta sanatçılar bu geleneğin modern izlerini taşımış, günümüzde ise tek kişilik gösteri yapan bazı sanatçılar meddahlığın anlatı ve performans tekniklerinden ilham alarak bu kadim sanatı yaşatmaya çalışmaktadır. Meddah, sadece bir hikâye anlatıcısı değil, aynı zamanda bir toplumun hafızası, eleştirmeni ve eğlence kaynağı olarak Türk kültüründeki eşsiz yerini korumaktadır.