Meddah Nedir?

Geleneksel Türk Tiyatrosu'nun en önemli ve en özgün dallarından biri olan meddahlık, tek kişilik bir gösteri sanatıdır. Kelime kökeni Arapça "meth" (övme, övücü) kelimesinden gelen meddah, kelimenin ilk anlamının aksine sadece öven değil, aynı zamanda hikâye anlatan, güldüren, düşündüren ve toplumsal eleştiri yapan bir halk sanatçısıdır. Meddah, özünde bir hikâye anlatıcısı'dır; ancak bu anlatıcılığı, onu sıradan bir masalcıdan ayıran zengin performans unsurlarıyla birleştirir.

Meddahın sahnesi oldukça sadedir. Genellikle bir kahvehanenin veya halkın toplandığı bir meydanın köşesinde, herkesin görebileceği yüksek bir sandalye veya tabureye oturur. Performansını icra ederken kullandığı sadece iki temel aksesuarı vardır: omzuna attığı bir mendil (makreme) ve elinde tuttuğu bir baston (değnek). Bu iki basit nesne, meddahın ustalığıyla onlarca farklı karaktere, nesneye veya sese dönüşür. Baston, yeri geldiğinde bir tüfek, bir at, bir kapı tokmağı, bir saz veya bir kılıç olur. Mendil ise bir kadının peçesi, bir mektup, bir yara sargısı veya ter silmek için kullanılan basit bir bez hâline gelebilir. Meddahın en büyük gücü, bu minimalist sahneyi ve aksesuarları, zengin hayal gücü ve taklit yeteneği ile birleştirerek izleyiciyi anlattığı hikâyenin içine çekmesidir.

Meddahlık sanatı, dilin tüm olanaklarını sonuna kadar kullanan bir edebi performanstır. Bu yönüyle Türkçe dilbilgisi ve anlatım teknikleri açısından incelenmeye değer bir alandır. Meddah, hikâyesindeki farklı karakterleri canlandırırken yalnızca jest ve mimiklerini değil, aynı zamanda ses tonunu, vurgusunu ve konuşma biçimini de değiştirir. Bu, onun en belirgin özelliğidir. Bir anda Karadenizli bir uşağın tez canlı konuşmasına, ardından bir Rumelili'nin yumuşak ağzına, bir Ermeni tüccarın pazarlık üslubuna veya bir saray ağasının kibirli tavrına bürünebilir. Bu şive ve ağız taklitleri, meddahın hem dilbilimsel hem de sosyolojik gözlem gücünü ortaya koyar. Anlatımında atasözleri, deyimler, tekerlemeler ve halk deyişleri'ne sıkça başvurarak dilin zenginliğini sergiler. Kullandığı cümle yapıları, hikâyenin temposuna göre değişir; bazen devrik cümlelerle heyecan yaratır, bazen de uzun ve betimleyici cümlelerle ortamı tasvir eder.

Performans genellikle "Hak dostum Hak!" gibi kalıplaşmış bir girişle başlar. Meddah, bu sözle hem seyircinin dikkatini toplar hem de anlatacağı hikâyenin sıradan bir olay olmadığını, içinden ders çıkarılması gereken bir "kıssadan hisse" barındırdığını ima eder. Anlatılan hikâyeler genellikle günlük hayattan, tarihten, efsanelerden veya masallardan alınır. Ancak meddah, bu bilinen hikâyeleri kendi yorumuyla, doğaçlama yeteneğini kullanarak zenginleştirir. Seyircinin tepkisine göre hikâyenin akışını değiştirebilir, araya güncel olaylarla ilgili esprili göndermeler sıkıştırabilir. Bu interaktif yapı, meddahı modern stand-up komedyenleri'nin atası olarak görmemizi sağlar.

Meddahlığın gerilemesi, Tanzimat Dönemi ile birlikte Batı tarzı tiyatronun yaygınlaşması ve modernleşmenin getirdiği yeni eğlence anlayışlarıyla başlamıştır. Sinema, radyo ve televizyon gibi kitle iletişim araçlarının ortaya çıkmasıyla kahvehanelerde hikâye anlatma geleneği zayıflamış ve bu sanat dalı neredeyse yok olmuştur. Ancak meddahlık, sözlü kültürün ve anlatı geleneğinin ne kadar güçlü bir köke sahip olduğunun en canlı kanıtıdır. 2008 yılında UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsili Listesi'ne dahil edilmesi, bu kadim sanatın kültürel önemini ve korunması gerektiğini bir kez daha göstermiştir. Meddah, sadece bir sanatçı değil, aynı zamanda dilin, kültürün ve toplumsal hafızanın canlı bir taşıyıcısıdır.