1069-1071 yılları arasında Balasagunlu Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig, İslami dönem Türk edebiyatının bilinen ilk eseridir. Eserin ismi, “mutluluk veren bilgi” ya da “devlet yönetme bilgisi” anlamına gelir. 1070 yılında Doğu Karahanlı hakanı Tabgaç Buğra Han’a sunulan bu eser, büyük beğeni topladığı için Yusuf Has Hacib, “Has Hacib” unvanıyla onurlandırılmıştır. Kutadgu Bilig, devlet yönetimi ve toplumsal düzenin nasıl olması gerektiğini öğretmeyi amaçlar.
Eserde, insanı mutluluğa ulaştıracak yollar ve hükümdarlara yönelik öğütler sunulmuştur. Ahlak, dinin rolü ve devlet yönetimi eserde öne çıkan başlıca temalardır. Aynı zamanda, hem bu dünyada hem de ahiret hayatında mutluluğa ulaşmanın yollarını gösteren bir rehber niteliğindedir.
Yusuf Has Hacib, diğer dünya için çalışmanın bu dünyadan tamamen el etek çekmek anlamına gelmediğini savunur. Ona göre, insanlara hizmet etmek hem bu dünyada hem de ahiret hayatında mutluluğu beraberinde getirir. Kutadgu Bilig üzerine yapılan en önemli çalışmalardan biri Reşit Rahmeti Arat’a aittir.
Eserde, alegorik bir anlatım tarzı kullanılmış olup, dört ana karakterin diyalogları eserin temelini oluşturur. Bu karakterler, sürekli birbirlerini ikna etmeye çalışırken, canlı ve etkileyici bir anlatım sunar.
Eserin başında Allah, Hz. Muhammed (SAV), dört halife ve Buğra Han övülmektedir. Eser, insanın ulaşması gereken en yüksek mertebe olan “kâmil insan” olma hedefini yüceltir. Son bölümde Yusuf Has Hacib’in duasına da yer verilmiştir.
Kutadgu Bilig’in günümüze kadar üç nüshası ulaşmıştır:
Kutadgu Bilig‘in bilinen ilk nüshasıdır ve Uygur harflerine çevrilmiştir. Bu nüsha, Fatih Sultan Mehmed döneminde İstanbul’a getirilmiştir. İlk kez 1910 yılında Radloff tarafından yayımlanmıştır.
Ele geçen en önemli nüsha olarak bilinir. Zeki Velidi Togan tarafından incelenmiş, fakat nüshanın baş ve son kısımları eksiktir.
1896 yılında Alman bilim insanı Moritz tarafından Kahire’de bulunmuştur. Bu nüshanın tıpkıbasımı 1943’te Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır.
Kutadgu Bilig, Türk edebiyatının en önemli eserlerinden biri olarak devlet yönetimi, ahlak, mutluluk ve insanlık üzerine değerli öğütler sunar. Eserin sembolik anlatımı ve alegorik karakterleriyle hem bu dünya hem de ahiret için yol gösterici bir kılavuz olarak kabul edilir.
Yorumlar
Türk-İslam medeniyetinin temellerinin atıldığı 11. yüzyılda, Karahanlı Devleti sınırları içinde ortaya çıkan Kutadgu Bilig, yalnızca Türk edebiyatının değil, aynı zamanda Türk düşünce ve devlet geleneğinin de bir şaheseri olarak kabul edilir. Bu ölümsüz eserin ardındaki bilge isim ise Yusuf Has Hacib'dir. O, dönemin önemli kültür merkezlerinden biri olan Balasagun'da dünyaya gelmiş, derin bir ilim ve irfan birikimiyle yetişmiştir. Yaklaşık on sekiz ay süren bir çalışmanın ardından tamamladığı eserini, Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han'a sunmuş ve bu takdimin ardından kendisine sarayda yüksek bir makam olan "Has Haciblik" (baş mabeyincilik, bir nevi özel kalem müdürlüğü) unvanı verilmiştir.
Kutadgu Bilig, kelime anlamıyla "Mutluluk Veren Bilgi" veya "Kutlu Olma Bilgisi" demektir. Bu isim, eserin temel felsefesini özetler niteliktedir. Eser, bireyin ve toplumun hem bu dünyada hem de ahirette mutluluğa ulaşmasının yollarını gösteren bir rehber niteliği taşır. Bu yönüyle didaktik (öğretici) bir karaktere sahiptir. Edebî açıdan bakıldığında, 6645 beyitten oluşan bu eser, Türk edebiyatında aruz vezniyle yazılmış ilk mesnevi olma özelliğini taşır. Dili, o dönemde kullanılan Karahanlı Türkçesi (Hakaniye Lehçesi) olup, bu dilin en zengin ve en önemli anıtlarından biridir.
Eserin en çarpıcı yönü, soyut kavramları somut kişilikler üzerinden anlatan alegorik yapısıdır. Yusuf Has Hacib, ideal bir devletin ve toplumun nasıl olması gerektiğini dört ana karakterin diyaloğu üzerinden anlatır. Bu dört sembolik karakter ve temsil ettikleri değerler şunlardır:
1. Kün Togdı (Hükümdar): Adı "Doğan Güneş" anlamına gelir ve adaleti temsil eder. O, devletin temel direği olan doğru ve âdil kanunların simgesidir. Eserde, her şeyin temelinin adalet olduğu vurgulanır.
2. Ay Toldı (Vezir): Adı "Dolunay" anlamına gelir ve saadeti, mutluluğu ve devleti temsil eder. Adaletin olduğu yerde ortaya çıkan refah ve huzuru simgeler. Ancak Ay Toldı, fani bir varlık olarak eserin ilerleyen bölümlerinde ölür; bu da dünya mutluluğunun geçiciliğine bir işarettir.
3. Ögdülmiş (Vezirin Oğlu): Adı "Övülmüş" demektir ve aklı, bilgiyi ve anlayışı temsil eder. Babası Ay Toldı'nın ölümünden sonra onun yerine geçer. Bu durum, devletin ve mutluluğun ancak akıl ve bilgi ile sürdürülebileceği mesajını verir.
4. Odgurmış (Zahid/Derviş): Adı "Uyanmış" anlamına gelir ve akıbeti, kanaati ve dünya hayatının sonunu temsil eder. O, dünyevi arzulardan elini eteğini çekmiş, ahirete odaklanmış bir bilgedir. Devlet yönetiminde adaletin, mutluluğun ve aklın yanı sıra, her şeyin bir sonu olduğu bilincinin ve kanaatkârlığın da bulunması gerektiğini hatırlatır.
Bu dört karakter arasındaki konuşmalar, devlet yönetimi, sosyal düzen, ahlak, erdem, bilgi ve din gibi pek çok konuyu derinlemesine işler. Bu yapısıyla Kutadgu Bilig, Türk edebiyatının ilk siyasetnamesi olarak kabul edilir. Eser, hükümdara ve devlet adamlarına nasıl adil, bilge ve erdemli olunacağı konusunda öğütler verirken, aynı zamanda sıradan insana da iyi bir birey olmanın yollarını gösterir.
Kutadgu Bilig'in önemi, yalnızca edebî bir "ilk" olmasından kaynaklanmaz. Eser, İslamiyet'i yeni kabul etmiş bir Türk toplumunun, kendi kadim devlet geleneği olan "töre" ile yeni dinin evrensel ahlak ilkelerini nasıl bir araya getirdiğini gösteren muazzam bir Türk-İslam sentezi belgesidir. Yusuf Has Hacib, bir yandan Türk cihan hâkimiyeti mefkûresini ve devlet yönetimindeki pratik bilgeliği işlerken, diğer yandan İslami erdemleri (adalet, ilim, sabır, kanaat) bu yapının merkezine yerleştirir. Bu nedenle Kutadgu Bilig, yazıldığı günden yaklaşık bin yıl sonra bile hem tarihî bir kaynak hem de evrensel değerler sunan bir bilgelik hazinesi olarak önemini korumaktadır.
Harika bir yazı olmuş, elinize sağlık! Edebiyat derslerinde gördüğümüz Kutadgu Bilig gibi hem çok değerli hem de bazen öğrencilere biraz uzak gelebilen bir eseri, dilbilgisi gibi pratik bir konuyla birleştirmek harika bir fikir. Hele ki çözümlü sorular eklemeniz konuyu pekiştirmek için şahane olmuş. Türkçenin ve tarihimizin bu temel taşını bu kadar anlaşılır ve faydalı bir şekilde sunduğunuz için gerçekten tebrik ederim.
Ben de tam bu konuda bir şeyler ararken karşıma çıktı. Eminim Google'da "Kutadgu Bilig özet ve özellikleri", "Yusuf Has Hacib kimdir hayatı" ya da sınavlara hazırlananlar için daha spesifik olarak "geçiş dönemi eserleri soru çözümü" gibi aramalar yapan herkesin çok işine yarayacaktır. Emeğiniz için tekrar teşekkürler, sitenizi keyifle takip edeceğim
Yorum Bırak