KESME İŞARETİ ( ’ )
Özel isimlere eklenen çekim eklerinin kullanımı:
Özel isimlere eklenen hal ve iyelik ekleri kesme işareti ile ayrılır. Bu, özel isimlerin anlamını korumak ve eklerin doğru ayırt edilebilmesini sağlamak için yapılır.
Örnek: Mustafa Kemal’e, Ankara’yı, Türkiye’de, Kızılırmak’ı…
Kurum ve kuruluş adlarına eklenen ekler:
Resmi kurum ve kuruluş adlarına eklenen çekim eklerinde kesme işareti kullanılmaz. Bu, dilde sadeleştirme ve resmi yazışmalarda kolaylık sağlamayı hedefler.
Örnek: Türkiye Büyük Millet Meclisine, Mamak Anadolu Lisesi Müdürlüğüne…
Yabancı isimlere eklenen yapım ve çekim ekleri:
Yabancı kökenli özel isimlere getirilen yapım ve çekim ekleri okunuşa uygun eklenir ve kesme işareti ile ayrılır. Bu, yabancı isimlerin orijinal hallerine saygı gösterilmesini sağlar.
Örnek: Shakespeare’in, Moliere’e, Honolulu’lu…
Kişi isimlerine eklenen unvan ekleri:
Kişi isimlerine getirilen unvanlara eklenen ekler kesme işaretiyle ayrılmaz. Bu tür eklerin ayrılmaması yazıda sadelik ve estetik bir görünüm sunar.
Örnek: Zeynep Hanıma, Ayhan Beyden, Ahmet Paşaya…
Sert ünsüzle biten özel isimlerde ek kullanımı:
Sert ünsüzle biten özel isimlere ünlü ile başlayan ek getirildiğinde, kelimenin son sesi yazılışta korunur ancak söyleyişte yumuşama meydana gelir.
Örnek: Zonguldak’ı (Zonguldağı), Sinop’a (Sinoba), Ahmet’in (Ahmetin)…
Özel isim yerine kullanılan zamirlerde ek kullanımı:
Bir özel ismi temsil eden zamirler cümle içinde büyük harfle yazılmaz ve bu zamirlerin sonuna ek getirildiğinde kesme işareti kullanılmaz.
Örnek: “O, kitabını okudu” cümlesinde “O” özel ismi temsil eden bir zamirdir ama kesme işareti kullanılmaz. “Onun kitabı” derken de ek ayrılmaz.
Özel isimlere getirilen yapım ve çokluk ekleri:
Özel isimlere getirilen yapım ve çokluk ekleri ile türetilen kelimeler büyük harfle başlar ve ekler kesme işareti ile ayrılmaz.
Örnek: Türklük, Türkçü, Türkleşmek, Ahmetler, Ankaralı, Türkçülüğün…
Kelimenin içinde kalan özel isimlerde kullanım:
Bir özel isim, türetilen bir kelimenin içinde yer alıyorsa, büyük harfle başlamaz.
Örnek: Pantürkizm, Panislâmizm, Panarabizm…
Özel isimlere getirilen yapım eklerinde kullanım:
Özel isimlere getirilen -lı, -siz, -ci gibi yapım ekleri kesme işareti ile ayrılmaz.
Örnek: Ankaralı, İstanbulsuz, Atatürkçü…
Büyük harflerle yapılan kısaltmalarda ek kullanımı:
Büyük harflerle yapılan kısaltmalara ek getirilirken ekler okunuşa göre belirlenir ve kesme işareti kullanılır.
Örnek: DSİ’ye, TBMM’nin, TCDD’ye…
Küçük harflerle yapılan kısaltmalarda ek kullanımı:
Küçük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen ekler kelimenin okunuşuna göre belirlenir ve kesme işareti ile ayrılır.
Örnek: kg’dan, cm’yi, mm’den…
Telâffuz edilen kısaltmalarda kullanım:
Bazı büyük harflerle yapılan kısaltmalar bir kelime gibi telâffuz edilir ve ekleri kesme işaretiyle ayrılır.
Örnek: ASELSAN’a, NATO’dan, UNESCO’ya…
Nokta bulunan kısaltmalarda ek kullanımı:
Sonunda nokta bulunan kısaltmalara getirilen eklerde kesme işareti kullanılmaz ve ek kelimenin okunuşuna göre belirlenir.
Örnek: vb.leri, mad.si, Alm.dan, Nu.dan…
Sayılardan sonra gelen eklerde kullanım:
Sayılardan sonra gelen ekler kesme işareti ile ayrılır. Ancak, sıra sayılarında hem nokta hem de kesme işareti birlikte kullanılmaz.
Örnek: 1972’de, 2000’den, 1881’de, 12’nci…
Üleştirme sayılarının yazımı:
Üleştirme sayıları rakamla değil, yazıyla yazılır.
Örnek: Onar, beşer, yüz yirmişer, yüz ellişer milyon…
İki kelimenin birleşmesinde düşen ünlünün yerine kullanım:
İki kelime birleştirildiğinde ve ikincisinin ilk ünlüsü düştüğünde bu düşen ünlünün yerine kesme işareti kullanılır.
Örnek: ne oldu → n’oldu, ne etsin → n’etsin, ne eylesin → n’eylesin, Karacaoğlan → Karac’oğlan…
Vurgulanan ek ve kelimelerde kullanım:
Özellikle belirtilmek istenen ekler, harfler ve kelimeler kesme işareti ile ayrılır.
Örnek: A’dan Z’ye, -daş’la türemiş kelimeler…
Kelimenin aldığı ekle karışabilecek kelimelerde kullanım:
Aldığı ekle başka bir kelimeyle karışabilecek kelime köklerinde kesme işareti kullanılır.
Örnek: Tava’nın rengi neden böyle olmuş?
Bilgi’nin efendisi olmak için çalışmanın uşağı olmak gerekir.
Yay ayraçla yapılan açıklamalardan sonra kullanım:
Bir özel isim hakkında parantez içinde açıklama yapıldığında, ekler yay ayraç kapandıktan sonra kesme işareti ile ayrılır.
Örnek: Yunus Emre (1240?-1320)’nin, Yakup Kadri (Karaosmanoğlu)’nin…
Yorumlar
Türkçede noktalama işaretleri arasında belki de en sık kafa karışıklığına yol açan, ancak doğru kullanıldığında metne açıklık ve anlam katan en önemli unsurlardan biri kesme işareti (’)’dir. Bu işaretin temel işlevi, belirli türdeki kelimelere gelen ekleri ayırmak, böylece hem okumayı kolaylaştırmak hem de anlam belirsizliklerini ortadan kaldırmaktır. Temel olarak bir "ayırma" ve "belirtme" görevi üstlenir.
### Kesme İşaretinin Temel Kullanım Alanları
Kesme işaretinin kullanımı, Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından belirlenen kurallara dayanır. Bu kuralları üç ana başlık altında toplayabiliriz:
1. Özel İsimlere Gelen Çekim Eklerini Ayırmada:
Bu, kesme işaretinin en yaygın ve bilinen görevidir. Kişi, yer, kurum, millet, dil, kitap, marka gibi özel isimlere getirilen iyelik (aitlik), durum (hal) ve bildirme ekleri kesme işaretiyle ayrılır. Bu kural, özel ismin özgün yapısını korumayı amaçlar.
* Durum (Hal) Ekleri:
* `Ankara'ya yarın kar yağacakmış.` (Yönelme eki)
* `Ahmet'in kitabını ödünç aldım.` (İlgi eki)
* `Boğaziçi Köprüsü'nü geçerken manzara harikaydı.` (Belirtme eki)
* `Almanya'dan yeni döndüler.` (Ayrılma eki)
* İyelik (Aitlik) Ekleri:
* `Bu bizim Türkiye'miz, hepimizin vatanı.`
* `Atatürk'ümüz bu milletin en büyük değeridir.`
Önemli bir not: Özel adlara getirilen yapım ekleri, çokluk eki ve bunlardan sonra gelen diğer ekler kesme işaretiyle ayrılmaz. Bu, en sık yapılan hatalardan biridir. Yapım eki, kelimenin anlamını ve türünü değiştirerek ondan yeni bir kelime türetir. Bu yeni kelime artık özel isim olarak kabul edilmez.
* `Türk'lük`, `Müslüman'lık`, `Avrupa'lı`, `Ankara'lı` (Yanlış Kullanım)
* `Türklük`, `Müslümanlık`, `Avrupalı`, `Ankaralı` (Doğru Kullanım)
* Aynı şekilde, `Türk'çe'nin` değil, `Türkçenin` yazılır. Çünkü `-çe` yapım ekidir ve kelimeyi `Türkçe` olarak türetmiştir. Artık bu yeni kelimeye gelen çekim ekleri de ayrılmaz.
2. Kısaltmalara, Sayılara ve Sembollere Gelen Ekleri Ayırmada:
Yazı dilinde ekonomiyi sağlamak için kullandığımız kısaltmalara ve sayılara ek getirildiğinde, bu ekler kesme işaretiyle ayrılır. Bu, ifadenin net ve anlaşılır olmasını sağlar.
* Kısaltmalara Gelen Ekler:
* `TBMM'nin açılışının 100. yılını kutladık.`
* `TDK'nin güncel yazım kılavuzunu inceledim.`
* `THY'ye yeni pilotlar alınacakmış.`
* Sayılara Gelen Ekler:
* `Yarışmayı 2'nci sırada tamamladı.`
* `Toplantı 14.30'da başlayacak.`
* `1985'ten beri bu mahallede oturuyoruz.`
* Sembollere Gelen Ekler:
* `Bu kumaşın metresi 50 TL'dir.`
* `İndirim sonrası ürünün ağırlığı 5 kg'dan aza düştü.`
3. Ses Düşmelerini Göstermede:
Özellikle şiir dilinde veya halk ağzında, ölçü ve ahengi sağlamak amacıyla bazı seslerin düştüğünü göstermek için kesme işareti kullanılır.
* `Güzelliğin on par'etmez bu bendeki aşk olmasa.` (para etmez)
* `N'eylersin ölüm herkesin başında.` (ne eylersin)
### Kesme İşaretinin Kesinlikle Kullanılmadığı Yerler
Doğru kullanım kadar, nerede kullanılmayacağını bilmek de önemlidir.
* Kurum, Kuruluş, Kurul, Birleşim, Oturum ve İş Yeri Adlarına Gelen Ekler: Bu, TDK'nin son yıllarda yaptığı en önemli güncellemelerden biridir. Eskiden bu tür isimlere gelen ekler ayrılırken, artık ayrılmaz.
* `Türkiye Büyük Millet Meclisine` (Doğru) / `Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne` (Yanlış)
* `Türk Dil Kurumundan` (Doğru) / `Türk Dil Kurumu'ndan` (Yanlış)
* `Ankara Üniversitesi Rektörlüğüne` (Doğru) / `Ankara Üniversitesi Rektörlüğü'ne` (Yanlış)
* Özel Adlara Getirilen `-ler, -lar` Çokluk Eki: Özel isimlere gelen çokluk eki hiçbir zaman kesme işaretiyle ayrılmaz. Bu ek, "aynı ismi taşıyanlar" veya "aile" anlamı katar.
* `Bu akşam Ahmetlere yemeğe davetliyiz.`
* `Tarih boyunca nice Mustafa Kemaller bu topraklardan çıkmıştır.`
Ancak çokluk ekinden sonra bir çekim eki geliyorsa, o zaman kesme işareti kullanılır: `Ahmetler'in arabası bozulmuş.`
Sonuç olarak, kesme işareti; özel olanı genelden ayırmak, sayı ve kısaltmaları okunur kılmak ve dildeki ses olaylarını yazıya yansıtmak gibi kritik görevler üstlenen bir noktalama işaretidir. Kurallarını bilmek, yazılı anlatımımızı daha doğru, anlaşılır ve akıcı hale getirir.
Yorum Bırak