İsimden İsim Yapan Ekler ve Örnekleri
Eylül 16, 2024 - Okuma süresi: 12 dakika
İsim kök veya gövdelerine eklenerek yeni isimler oluşturan ekler isimden isim yapım ekleri olarak adlandırılır. Bu ekler, isimlere eklendiğinde onlardan türeyen yeni isimler meydana getirir ve isim gövdesinin oluşmasını sağlar.
Başlıca İsimden İsim Yapım Ekleri
- -lık: Bu ek, bir şeyin veya bir kişinin ait olduğu veya belirli bir işlevi ifade eden isimler oluşturur.
- şekerlik (şeker koymak için kullanılan kap)
- tuzluk (tuz konulan kap)
- suluk (su konulan kap)
- kışlık (kış mevsiminde giyilen giysi)
- gençlik (genç olma durumu)
- rehberlik (rehber olma durumu)
- aylık (bir ay süresince kullanılan ya da yapılan şeyler)
- -lı: Bu ek, bir özelliği veya ait olduğu yeri belirten isimler türetir.
- akıllı (aklı başında olan kişi)
- ağaçlı (ağaçların bulunduğu yer)
- acılı (acıyı hissettiren şey)
- bilgili (bilgi sahibi olan kişi)
- başlı (bir başı olan)
- paralı (para sahibi)
- şehirli (şehirde yaşayan)
- renkli (renkli şeyler içeren)
- tuzlu (tuz içeren)
- evli (evlenmiş olan kişi)
- -sız: Bu ek, bir şeyin ya da kişinin belirli bir özelliği eksik olduğunu ifade eder.
- evsiz (ev sahibi olmayan)
- tuzsuz (tuz içermeyen)
- eşsiz (eşsiz, benzersiz)
- susuz (su bulunmayan)
- huysuz (huysuz ve zor kişilik)
- işsiz (iş sahibi olmayan)
- yurtsuz (yurt sahibi olmayan)
- tasasız (kaygısız)
- -cı: Bu ek, belirli bir meslek veya iş ile ilgili olan kişileri ifade eder.
- aşçı (yemek pişiren kişi)
- izci (iz süren kişi)
- dişçi (dişleri tedavi eden kişi)
- çaycı (çay servisi yapan kişi)
- şakacı (şaka yapan kişi)
- işçi (bir işte çalışan kişi)
- yolcu (yolda olan kişi)
- kapıcı (kapı ile ilgili işleri yapan kişi)
- kiracı (bir yeri kiralayan kişi)
- -daş: Bu ek, ortak bir özelliği veya durumu paylaşan kişileri ifade eder.
- soydaş (aynı soydan gelen)
- vatandaş (bir ülkenin yurttaşı)
- yurttaş (yurt içinde yaşayan kişi)
- meslektaş (aynı mesleği yapan kişi)
- arkadaş (yakın ilişkide olunan kişi)
- yoldaş (yolda birlikte olan kişi)
- -er, -ar: Bu ek, genellikle sayılarla birlikte kullanılarak belirli gruplama veya bölünme ifade eder.
- sekizer (sekiz sekizli gruplar halinde)
- üçer (üçer üçer)
- altışar (altı altı)
- -ıncı: Bu ek, sıralama yaparak belirli bir konumda olanı ifade eder.
- beşinci (beşinci sırada)
- dokuzuncu (dokuzuncu sırada)
- sekizinci (sekizinci sırada)
- -cıl: Bu ek, bir şeyle ilgili olan veya o şeye ait özellikleri belirten isimler oluşturur.
- evcil (evde yaşamayı seven)
- bencil (kendini ön planda gören)
- otçul (otla beslenen hayvan)
- etçil (etle beslenen hayvan)
- insancıl (insanlara yönelik)
- -cık: Bu ek, küçültme veya tatlılık ifade eden isimler oluşturur.
- kitapçık (küçük kitap)
- ayıcık (küçük ayı)
- tepecik (küçük tepe)
- kulakçık (küçük kulak)
- kızılcık (bir meyve türü)
- -ce, -ca: Bu ekler, belirli bir dil veya yöreyi ifade eder.
- Türkçe (Türk dilinde)
- Arapça (Arap dilinde)
- İngilizce (İngiliz dilinde)
- Çatalca (Çatalca bölgesine ait)
- yumuşakça (yumuşak olan şeyler)
- -ceğiz, -cağız: Bu ekler, küçültme veya sevimlilik ifade eden isimler oluşturur.
- çocukcağız (küçük çocuk)
- adamcağız (sevimli adam)
- kızcağız (küçük kız)
- -msi: Bu ek, bir şeyin belirli bir özelliğe sahip olduğunu ifade eder.
- ekşimsi (hafif ekşi)
- acımsı (hafif acı)
- tepemsi (tepeli)
- -sal: Bu ek, bir şeyin geniş kapsamını veya genel özelliklerini ifade eder.
- kumsal (kumsal alan)
- evrensel (genel, tüm evrenle ilgili)
- -sı: Bu ek, bir şeye ait olan veya o şeye benzeyen özellikleri ifade eder.
- ipeksi (ipek gibi)
- çocuksu (çocuğa özgü)
- -şın: Bu ek, belirli bir renk veya fiziksel özelliği ifade eder.
- -z: Bu ek, genellikle isimlere eklenerek benzerlik veya nitelik ifade eder.
- ikiz (iki aynı)
- yalnız (yalnız, tek)
- -ti: Bu ek, genellikle sesleri ifade eden isimler türetir.
- esinti (hafif rüzgar)
- cıvıltı (hafif ses)
- cızırtı (kızılcık)
- çıtırd (kısık sesler)
- horultu (uyku sırasında çıkan ses)
- patırtı (gürültü)
- şakırtı (neşeli ses)
- şırıltı (su sesi)
- -ıt: Bu ek, küçük veya benzerlik ifade eden isimler türetir.
- -el: Bu ek, genellikle belirli bir nitelik veya özellik ifade eden isimler oluşturur.
- -çın: Bu ek, genellikle sert, keskin özellikleri ifade eden isimler türetir.
- -ki: Bu ek, genellikle bir zaman dilimi veya olayla ilgili olanı belirtir.
- yarınki (yarın olacak)
- dünkü (dün olan)
- akşamki (akşam olan)
- sabahki (sabah olan)
- -leyin: Bu ek, genellikle belirli bir zaman dilimi ile ilgili olanı ifade eder.
- akşamleyin (akşam saatlerinde)
- sabahleyin (sabah saatlerinde)
- -gil: Bu ek, genellikle soyadları veya ailenin adını belirtir.
- Mustafagil (Mustafa’nın soyadını belirtir)
- İsmailgil (İsmail’in soyadını belirtir)
Bu ekler, isimlerin anlamını genişleterek veya özel anlamlar kazandırarak yeni isimler türetir.
Yorumlar
Türkçenin kelime türetme yollarından en zengini ve en sık kullanılanı şüphesiz yapım ekleridir. Bu ekler, kelimelerin kök veya gövdelerine eklenerek onlardan anlam ve bazen de tür bakımından tamamen yeni kelimeler oluşturur. Bu geniş yapının önemli bir kolunu, bir isim soylu sözcüğe gelerek ondan yeni bir isim türeten isimden isim yapan ekler oluşturur. Bu ekler, dilimizin ifade gücünü, esnekliğini ve kelime dağarcığını inanılmaz ölçüde genişleten temel yapı taşlarıdır. Bir isme eklenerek ona yeni bir boyut katan bu ekler, soyut bir kavramdan somut bir nesneye, bir meslekten bir yere kadar çok çeşitli anlamlar üretebilir.
Bu eklerin işlevlerini ve kattıkları anlamları örneklerle incelemek, konunun daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır.
### En Yaygın İsimden İsim Yapan Ekler ve İşlevleri
1. -lık, -lik, -luk, -lük: Bu ek, Türkçedeki en işlevsel ve çok yönlü yapım eklerinden biridir. Eklendiği isme farklı anlamlar katar:
* Yer, Mekan Anlamı: Genellikle bir şeyin çokça bulunduğu veya saklandığı yeri belirtir.
* Örnek: `kömür` → kömürlük, `kitap` → kitaplık, `odun` → odunluk, `çam` → çamlık.
* Araç, Gereç, Alet Anlamı: Bir nesnenin konulduğu kabı veya aracı ifade eder.
* Örnek: `tuz` → tuzluk, `biber` → biberlik, `şeker` → şekerlik, `göz` → gözlük.
* Soyut Kavram Anlamı: Soyut durumları, mevkileri veya nitelikleri bildiren isimler türetir.
* Örnek: `insan` → insanlık, `çocuk` → çocukluk, `müdür` → müdürlük, `komşu` → komşuluk.
* Bir Şeye Özgü Olma, Ait Olma Anlamı: Bir zaman dilimine veya amaca yönelik nesneleri belirtir.
* Örnek: `bayram` → bayramlık (elbise), `kış` → kışlık (odun), `gelin` → gelinlik.
2. -cı, -ci, -cu, -cü: Bu ek, genellikle bir meslek, uğraş, alışkanlık veya bir düşünceye bağlılık bildirir.
* Meslek ve Uğraş:
* Örnek: `simit` → simitçi, `çiçek` → çiçekçi, `yol` → yolcu, `demir` → demirci.
* Alışkanlık veya Taraftarlık:
* Örnek: `şaka` → şakacı, `yalan` → yalancı, `oyun` → oyuncu, `barış` → barışçı.
3. -cık, -cik, -cuk, -cük: Genellikle küçültme, sevgi ve acıma anlamları katan bir ektir.
* Örnek: `kedi` → kedicik (sevgi), `ev` → evcik (küçültme), `ada` → adacık (küçültme), `anne` → annecik (sevgi). Bu ekin `adamcağız`, `kadıncağız` gibi örneklerde acıma anlamı kattığı da görülür.
4. -daş, -taş: Birliktelik, ortaklık, aynı statüyü paylaşma anlamı katar.
* Örnek: `meslek` → meslektaş, `vatan` → vatandaş, `yurt` → yurttaş, `sır` → sırdaş.
5. -ca, -ce: Bu ek, dil isimleri veya bir şeye görelik, benzerlik anlamı taşıyan isimler ve zarflar türetir. İsimden isim yapma görevi genellikle dil adlarında belirgindir.
* Örnek: `Türk` → Türkçe, `İngiliz` → İngilizce, `Arap` → Arapça.
6. -gil: Özel isimlere eklenerek aile, soy anlamı katar.
* Örnek: `Ali` → Aligil (Ali'nin ailesi), `teyzem` → teyzemgil (teyzem ve ailesi).
7. -cıl, -cil, -çıl, -çil: Bir şeye düşkün olma, onunla beslenme veya ona benzeme anlamı verir.
* Örnek: `et` → etçil (et yiyen), `ot` → otçul (ot yiyen), `insan` → insancıl (insan gibi, insana yakışır), `ben` → bencil (sadece kendini düşünen).
### Konunun Sınavlardaki Yeri ve Çözüm Mantığı
Dilbilgisi sorularında bu konu, genellikle "Aşağıdaki altı çizili kelimelerden hangisi farklı bir yapım eki almıştır?" veya "`-lık` eki aşağıdaki cümlelerin hangisinde farklı bir işlevde kullanılmıştır?" şeklinde karşımıza çıkar. Burada ezberden çok, ekin kelimeye kattığı anlamsal işlevi kavramak önemlidir.
Örnek Soru Mantığı:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "-lık" eki, soyut bir kavram türetmiştir?
A) Kışlık odunları kömürlüğe taşıdık. (Yer adı)
B) Annesinin hediyesi olan gözlüğü takmıştı. (Alet adı)
C) Yaptığı bu davranış insanlığa sığmazdı. (Soyut kavram)
D) Annem pazardan iki kiloluk domates almış. (Sıfat yapmış, isimden sıfat)
Doğru cevap "C" şıkkıdır, çünkü "insan" somut isminden "insanlık" soyut kavramı türetilmiştir. Diğer şıklarda ise ek, yer adı veya alet adı türetmiştir. D şıkkında ise kelimenin türünü değiştirerek sıfat yapmıştır, bu da önemli bir ayrımdır.
Sonuç olarak, isimden isim yapan ekler, Türkçenin sondan eklemeli dil yapısının en dinamik ve üretken unsurlarıdır. Birkaç temel kökten yola çıkarak yüzlerce yeni kelime ve kavram üretmemizi sağlarlar. Bu eklerin işlevlerini anlamak, sadece dilbilgisi kurallarını öğrenmek değil, aynı zamanda dilin nasıl yaşadığını, geliştiğini ve zenginleştiğini anlamaktır.
Yorum Bırak