İsimden fiil yapan ekleri örneklerle açıklayalım
Haziran 15, 2024 - Okuma süresi: 8 dakika
isimden fiil yapan ekleri örneklerle açıklayalım:
1. -LA/-LE:
- Genellikle bir şeyin üzerine veya bir şeyle birlikte yapıldığını ifade eder.
- Örnekler:
- Su + la = Sulamak (Su ile bir şeyi ıslatmak)
- Göz + le = Gözlemek (Bir şeyi dikkatle izlemek)
- Tuz + la = Tuzlamak (Bir şeye tuz eklemek)
- Yağ + la = Yağlamak (Bir şeye yağ sürmek)
2. -LAN/-LEN:
- Genellikle bir duruma gelmeyi veya bir özelliği kazanmayı ifade eder.
- Örnekler:
- Kar + lan = Karlanmak (Karla kaplanmak)
- Yaş + lan = Yaşlanmak (Yaş almak, yaşlı duruma gelmek)
- Güç + len = Güçlenmek (Güç kazanmak)
- Utan + lan = Utanlanmak (Utanç duymak)
3. -LAŞ/-LEŞ:
- Genellikle karşılıklı olarak yapılan bir eylemi veya bir duruma birlikte gelmeyi ifade eder.
- Örnekler:
- Barış + laş = Barışlaşmak (Karşılıklı olarak barış yapmak)
- Kardeş + leş = Kardeşleşmek (Kardeş gibi olmak)
- Tanış + laş = Tanışlaşmak (Birbirini tanımak)
- Arkadaş + laş = Arkadaşlaşmak (Arkadaş olmak)
4. -SI/-SE:
- Genellikle edilgen bir durumu veya bir şeye dönüşmeyi ifade eder.
- Örnekler:
- Piş + ir + il = Pişirilmek (Pişirilme durumuna gelmek)
- Sev + il = Sevilmek (Sevilme durumuna gelmek)
- Bil + in = Bilinmek (Bilinme durumuna gelmek)
- Gör + ül = Görülmek (Görülme durumuna gelmek)
5. -AL/-EL:
- Genellikle bir duruma gelmeyi veya bir özelliği kazanmayı ifade eder.
- Örnekler:
- Uzak + laş = Uzaklaşmak (Uzak duruma gelmek)
- Yakın + laş = Yakınlaşmak (Yakın duruma gelmek)
- Hazır + lan = Hazırlanmak (Hazır duruma gelmek)
- Güven + il = Güvenilmek (Güvenilir duruma gelmek)
6. -AR/-ER:
- Genellikle bir işi yapmayı veya bir eylemi gerçekleştirmeyi ifade eder.
- Örnekler:
- Konuş + mak = Konuşmak (Konuşma eylemini gerçekleştirmek)
- Yürü + mek = Yürümek (Yürüme eylemini gerçekleştirmek)
- Gül + mek = Gülmek (Gülme eylemini gerçekleştirmek)
- Bak + mak = Bakmak (Bakma eylemini gerçekleştirmek)
7. -I/-E/-A:
- Genellikle bir duruma gelmeyi veya bir özelliği kazanmayı ifade eder.
- Örnekler:
- Aç + ıl = Açılmak (Açık duruma gelmek)
- Kapan = Kapanmak (Kapalı duruma gelmek)
- Düş = Düşmek (Düşme eylemini gerçekleştirmek)
- Kaç = Kaçmak (Kaçma eylemini gerçekleştirmek)
8. -T/-IT:
- Genellikle bir eylemi gerçekleştirmeyi veya bir duruma getirmeyi ifade eder.
- Örnekler:
- Sev + git = Sevmek (Sevme eylemini gerçekleştirmek)
- Uyut = Uyutmak (Uyuma durumuna getirmek)
- Öldür = Öldürmek (Ölme durumuna getirmek)
- Büyüt = Büyütmek (Büyüme durumuna getirmek)
9. -DIR/-TIR/-TUR/-DÜR:
- Genellikle edilgen bir anlam ifade eder veya bir şeye dönüştürülmeyi ifade eder.
- Örnekler:
- Sev + dir = Sevdirmek (Sevilme durumuna getirmek)
- Yaz + dır = Yazdırmak (Yazılma durumuna getirmek)
- Ye + dir = Yedirmek (Yenme durumuna getirmek)
- İç + ir = İçirmek (İçme durumuna getirmek)
10. -IL/-IN/-UL/-ÜN:
- Genellikle edilgen bir durumu veya bir şeye dönüşmeyi ifade eder.
- Örnekler:
- Gör + ül = Görülmek (Görülme durumuna gelmek)
- Bil + in = Bilinmek (Bilinme durumuna gelmek)
- Sev + il = Sevilmek (Sevilme durumuna gelmek)
- Say + ıl = Sayılmak (Sayılma durumuna gelmek)
Yorumlar
Türkçe, sondan eklemeli bir dil olması sebebiyle kelime türetme konusunda oldukça zengin ve esnek bir yapıya sahiptir. Bu yapının en temel taşlarından biri de yapım ekleridir. Yapım ekleri, eklendikleri kelimenin anlamını ve türünü değiştirerek yeni kelimeler oluşturur. Bu ekler arasında en işlevsel olan gruplardan biri, durağan bir kavramı, nesneyi veya özelliği ifade eden isim veya sıfat soylu kelimelerden; bir eylemi, oluşu veya kılışı bildiren fiiller türeten isimden fiil yapan eklerdir. Bu ekler, dilin ifade gücünü artırarak tek bir kökten onlarca farklı anlam ve kullanım alanı yaratılmasına olanak tanır.
Bu eklerin en yaygını ve en işlek olanı şüphesiz -lA- (-la, -le) ekidir. Bu ek, genellikle bir nesneyle bir eylem gerçekleştirmeyi veya bir sıfatın belirttiği duruma getirmeyi ifade eder. Eklendiği ismin, yapılacak işin aracı veya hedefi olduğunu gösterir.
* su (isim) + -la -> sula- (fiil): Su kullanarak bir eylem yapmak, sulama işini gerçekleştirmek.
* tuz (isim) + -la -> tuzla- (fiil): Yemeğe tuz eklemek.
* baş (isim) + -la -> başla- (fiil): Bir işe girişmek, ilk adımı atmak.
* temiz (sıfat) + -le -> temizle- (fiil): Bir yeri temiz duruma getirmek.
-lAn- (-lan, -len) eki ise genellikle edilgenlik (passive) veya dönüşlülük (reflexive) anlamı katar. Eylemin özne tarafından kendine yönelik yapıldığını veya öznenin bir duruma büründüğünü ifade eder.
* hazır (sıfat) + -lan -> hazırlan- (fiil): Kendini hazır hale getirmek.
* ev (isim) + -len -> evlen- (fiil): Ev sahibi olmak, bir aile kurmak (dönüşlü bir eylem).
* can (isim) + -lan -> canlan- (fiil): Canlılık kazanmak, hareketlenmek.
Bir diğer önemli ek olan -lAş- (-laş, -leş), bir dönüşüm, karşılıklı eylem veya bir nitelik kazanma anlamı taşır.
* iyi (sıfat) + -leş -> iyileş- (fiil): Kötü bir durumdan iyi bir duruma geçmek, şifa bulmak.
* sert (sıfat) + -leş -> sertleş- (fiil): Yumuşakken sert duruma gelmek.
* mektup (isim) + -laş -> mektuplaş- (fiil): Karşılıklı olarak mektup yazmak (işteşlik).
* şaka (isim) + -laş -> şakalaş- (fiil): Birbiriyle şaka yapmak.
-sA- (-sa, -se) eki, daha çok bir şeyi öyle sanma, isteme, önemseme veya o şeye eğilim gösterme anlamları katar. Kullanımı diğerleri kadar yaygın olmasa da dilde önemli bir yer tutar.
* su (isim) + -sa -> susa- (fiil): Su istemek, susuzluk hissetmek.
* garip (sıfat) + -se -> garipse- (fiil): Bir durumu garip veya tuhaf bulmak.
* önem (isim) + -se -> önemse- (fiil): Bir şeye önem atfetmek, değerli bulmak.
Genellikle tek heceli ve renk bildiren sıfatlara gelen -Ar- (-ar, -er) eki, o renge bürünme, o duruma gelme anlamı taşır.
* sarı (sıfat) + -ar -> sarar- (fiil): Rengi sarıya dönmek.
* mor (sıfat) + -ar -> morar- (fiil): Vurma sonucu mor renk almak.
* ak (sıfat, beyaz) + -ar -> ağar- (fiil): Rengin beyaza dönmesi (saçların ağarması gibi). Burada ünsüz yumuşaması (k > ğ) görülür.
-Al- (-al, -el) eki de bir durum değişikliği bildirir ve genellikle nicelik ifade eden kelimelere eklenir.
* az (sıfat) + -al -> azal- (fiil): Miktarı az duruma gelmek, eksilmek.
* çok (sıfat) + -al -> çoğal- (fiil): Miktarı artmak.
* dar (sıfat) + -al -> daral- (fiil): Genişken dar hale gelmek.
Son olarak, daha çok yansıma (onomatopoeia) kökenli sözcüklerden fiil türeten -DA- (-da, -de) ekinden bahsedilebilir. Bu ek, o sesin çıkarılması eylemini ifade eder.
* fısıltı (isim) + -da -> fısılda- (fiil): Fısıltı ile konuşmak.
* horultu (isim) + -da -> horulda- (fiil): Horultu sesi çıkarmak, horlamak.
* şıngır (yansıma) + -da -> şıngırda- (fiil): Şıngır sesi çıkarmak.
Sonuç olarak, isimden fiil yapan yapım ekleri, Türkçe'nin kelime dağarcığını geometrik bir şekilde artıran son derece güçlü dilbilgisi araçlarıdır. Bir "taş" isminden taşla- (taş atmak), taşlan- (taş atılmak), taşlaş- (taş gibi katı hale gelmek) gibi farklı anlam katmanlarına sahip fiillerin türetilebilmesi, dilin dinamizmini ve kavramsal zenginliğini gözler önüne serer. Bu ekleri tanımak ve anlamak, Türkçenin iç mantığını kavramak için kritik bir adımdır.
Yorum Bırak