Özel İsim: Evrende yalnızca bir tane bulunan, diğer varlıklardan belirgin şekilde ayrılan varlıkları ifade eden sözcüklere özel isim denir. Özel isimler, belirli bir varlığı tanımlamak için kullanılır ve bu tür isimler büyük harfle başlar. Eğer büyük harfle başlamazsa, bu sözcüklerin cins isim olarak algılanma olasılığı vardır.
Özel İsimlere Gelen Çekim Ekleri: Özel isimlere eklenen çekim ekleri, kesme işareti ile ayrılır. Örneğin: Ali’nin, Seda’nın. Bu, özel isme ait olan bir durumu veya sahipliği ifade eder.
Özel İsimlere Gelen Yapım Ekleri: Özel isimlere eklenen yapım ekleri ise kesme işareti ile ayrılmaz. Yapım eki almış bir özel isme gelen çekim ekleri de kesme işareti ile ayrılmaz. Türkçede örnek olarak, -çe yapım eki ve -de çekim eki bulunmaktadır.
Özel İsimlere Örnekler:
Cins İsim: Aynı türden varlıkların genel adlarını ifade eden isimlere cins isim denir. Cins isimler, dilin temel yapı taşlarıdır ve çeşitli varlıkları ya da kavramları temsil ederler.
Cins İsimlere Örnekler:
Cins İsimlerin Özel İsim Olarak Kullanılması: Bazı cins isimler özel isim olarak kullanılabilir. Bu durumda, cins ismin ilk harfi büyük yazılır.
Örnekler:
Tekil İsimler: Sadece bir tane varlığı ifade eden isimlerdir. Bu tür isimler tekil sayılır ve belirli bir varlığı karşılar.
Örnekler:
Çoğul İsimler: Aynı türden birden fazla varlığı ifade eden isimlerdir. Çoğul isimler, -ler veya -lar ekleri ile oluşturulur.
Örnekler:
Topluluk İsimleri: Çoğul eki almadığı hâlde birden fazla varlığı ifade eden isimlerdir. Bu isimler, bir grup veya topluluk anlamı taşır.
Örnekler:
Somut İsimler: Beş duyudan biriyle algılanabilen varlıkları ifade eden isimlerdir. Somut isimler, fiziksel olarak var olan ve algılanabilen nesneleri temsil eder.
Örnekler:
Soyut İsimler: Beş duyudan biriyle algılanamayan kavramları ifade eden isimlerdir. Soyut isimler, duyularla doğrudan algılanamayan kavramları temsil eder.
Örnekler:
Bu tanımlar ve örnekler, dilimizde isimlerin çeşitlerini anlamada ve doğru kullanmada önemli bir kılavuz görevi görür.
Yorumlar
Türkçe dilbilgisinin temel yapı taşlarından biri olan isim (ad), canlı ve cansız varlıkları, kavramları, duyguları, durumları ve düşünceleri karşılayan sözcük türüdür. Cümle içinde genellikle özne, nesne, dolaylı tümleç veya yüklem gibi görevler üstlenerek cümlenin anlam iskeletini oluşturur. İsimleri doğru anlamak ve sınıflandırmak, dilin yapısını kavramak için atılacak en önemli adımlardan biridir. İsimler, taşıdıkları anlam ve özelliklere göre çeşitli başlıklar altında incelenir.
### İsimlerin Sınıflandırılması
İsimleri üç temel ölçüte göre sınıflandırabiliriz: Varlıklara verilişlerine, varlıkların sayılarına ve varlıkların niteliklerine göre.
1. Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler
Bu sınıflandırma, bir ismin belirli ve tek bir varlığı mı yoksa aynı türden varlıkların tamamını mı karşıladığına dayanır.
* Özel İsim: Kâinatta tek olan, eşi ve benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan isimlerdir. Her zaman büyük harfle başlarlar ve kendilerine gelen çekim ekleri kesme işareti (') ile ayrılır. Örneğin; İstanbul, Mustafa Kemal Atatürk, Türkçe, Tekir (hayvana verilen özel ad), Çalıkuşu (eser adı) gibi isimler özeldir.
* Cins İsim (Tür Adı): Aynı türden olan varlıkların veya kavramların ortak adıdır. Özel ismin aksine, genel bir kategoriyi ifade eder. Örneğin; şehir, insan, dil, kedi, kitap gibi kelimeler cins isimdir. "Kedi" dendiğinde belirli bir kedi değil, genel olarak kedi türü anlaşılır.
2. Varlıkların Sayılarına Göre İsimler
Bu kategori, ismin belirttiği varlığın niceliğiyle ilgilidir.
* Tekil İsim: Sayıca tek bir varlığı karşılayan isimlerdir. Çoğul eki olan "-lar/-ler" ekini almamışlardır. Örnek: ağaç, öğrenci, fikir.
* Çoğul İsim: Aynı türden birden fazla varlığı anlatan isimlerdir. İsim kök veya gövdelerine -lar / -ler çoğul eki getirilerek yapılırlar. Örnek: ağaçlar, öğrenciler, fikirler.
* Topluluk İsmi: Yapıca tekil olduğu halde (yani çoğul eki almadığı halde) anlamca birden fazla varlıktan oluşan bir grubu ifade eden isimlerdir. Örnek: ordu (askerler topluluğu), sürü (hayvanlar topluluğu), meclis (milletvekilleri topluluğu), orman (ağaçlar topluluğu), deste (on adetlik grup). Bu isimler çoğul eki alabilirler: *ordular, sürüler*.
3. Varlıkların Niteliklerine Göre (Maddelerine Göre) İsimler
Bu sınıflandırma, ismin karşıladığı varlığın beş duyu organıyla algılanıp algılanamamasına göre yapılır.
* Somut İsim: Beş duyu organımızdan (görme, işitme, koklama, tatma, dokunma) en az biriyle algılayabildiğimiz varlıkları karşılayan isimlerdir. Örneğin; rüzgâr (hissederiz), koku (koklarız), ışık (görürüz), masa (görür ve dokunuruz), ses (işitiriz).
* Soyut İsim: Beş duyu organımızla algılayamadığımız, ancak akıl, sezgi, inanç veya duygu yoluyla varlığını bildiğimiz kavramları ve durumları karşılayan isimlerdir. Örneğin; sevgi, akıl, cesaret, korku, rüya, mutluluk, iyilik.
Bu temel sınıflandırmaların yanı sıra, isimlerin cümledeki işlevini belirleyen ismin hâl (durum) ekleri de son derece önemlidir. Bir isim, cümlede diğer sözcüklerle ilişki kurabilmek için yalın hâl, belirtme hâli (-i), yönelme hâli (-e), bulunma hâli (-de) ve ayrılma hâli (-den) eklerinden birini alabilir.
---
### Çözümlü Örnek Soru
Soru: "Ufukta beliren o umut ışığı, ordunun moralini yükseltmiş ve içlerindeki endişeyi bir anda silip atmıştı." cümlesinde aşağıdaki isim türlerinden hangisine bir örnek yoktur?
A) Topluluk İsmi
B) Soyut İsim
C) Özel İsim
D) Çoğul İsim
E) Somut İsim
Çözüm:
Cümledeki isimleri ve türlerini tek tek inceleyelim:
* Ufuk: Gözle görülebilen bir kavram olduğu için somut isimdir.
* Umut: Beş duyu organıyla algılanamaz, bir duygudur. Bu nedenle soyut isimdir.
* Işık: Gözle görülebilir. Somut isimdir.
* Ordu: Askerlerden oluşan bir bütünü ifade eder, yapıca tekil anlamca çoğuldur. Bu nedenle topluluk ismidir.
* Moral: Beş duyu organıyla algılanamaz, bir durumdur. Soyut isimdir.
* İç: Somut bir yönü olsa da burada "içlerindeki endişe" şeklinde kullanıldığı için bir varlığın parçasıdır. Çoğul eki almıştır.
* Endişe: Beş duyu organıyla algılanamayan bir duygudur. Soyut isimdir.
Şimdi seçenekleri değerlendirelim:
* A) Topluluk İsmi: Cümlede geçen "ordu" kelimesi bir topluluk ismidir. Dolayısıyla bu seçenek doğrudur.
* B) Soyut İsim: Cümlede "umut", "moral" ve "endişe" gibi soyut isimler bulunmaktadır. Dolayısıyla bu seçenek de doğrudur.
* D) Çoğul İsim: "içlerindeki" kelimesi, "iç" ismine "-ler" çoğul ekini alarak oluşmuştur. Bu nedenle çoğul isme örnek vardır.
* E) Somut İsim: Cümlede "ufuk" ve "ışık" gibi somut isimler mevcuttur. Dolayısıyla bu seçenek de doğrudur.
* C) Özel İsim: Cümlede herhangi bir özel isme (Ankara, Ahmet, Türkiye gibi) yer verilmemiştir. Cümledeki tüm isimler cins isim kategorisindedir.
Bu nedenle, cümlede örneği bulunmayan isim türü Özel İsim'dir.
Doğru Cevap: C
Yorum Bırak