İkilemeler ve Özellikleri
Eylül 12, 2024 - Okuma süresi: 22 dakika

İkilemeler ve Özellikleri

İkilemeler, anlamı pekiştirmek, anlatımı çekici hale getirmek veya anlamı daha da güçlendirmek amacıyla aynı kelimenin, eş, yakın ya da zıt anlamlı biçimlerinin bir arada kullanılmasıyla oluşan sözcük gruplarına denir. Bu tür yapılar, dilin zenginliğini artıran ve çok yönlü anlamlar taşıyan sözcüklerdir. İşte ikilemelerin çeşitli oluşum şekilleri ve cümle içindeki kullanımları:

İkilemelerin Oluşum Şekilleri

  1. Aynı Sözcüğün Tekrarı ile Oluşan İkilemeler

Bu tür ikilemelerde, aynı kelimenin tekrarı kullanılarak belirli bir anlam vurgusu yapılır:

  • Güzel güzel, yavaş yavaş, çabuk çabuk, soğuk soğuk, sıcak sıcak, nakış nakış, gürül gürül, sıkı sıkı, ılık ılık, akın akın…
  1. Anlamdaş (Eş Anlamlı) Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Eş anlamlı sözcüklerle oluşturulan ikilemeler, anlamı güçlendirir:

  • Köşe bucak, şan şöhret, sorgu sual, akıllı uslu, mutlu mesut, ses seda, sağ salim…
  1. Yakın Anlamlı Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Yakın anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler, benzer anlamları bir araya getirir:

  • Doğru dürüst, yalan yanlış, günlük güneşlik, eş dost, üst baş, akıl fikir, mal mülk…
  1. Karşıt (Zıt) Anlamlı Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Zıt anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler, karşıtlıkları vurgular:

  • Genç ihtiyar, sabah akşam, büyük küçük, siyah beyaz, az çok, iyi kötü, aşağı yukarı, ileri geri, dost düşman, acı tatlı, alt üst, er geç, irili ufaklı…
  1. Biri Anlamlı, Biri Anlamsız Sözcükten Oluşan İkilemeler

Bu ikilemelerde, bir sözcük anlamlı, diğer sözcük anlamsızdır:

  • Eski püskü, eğri büğrü, yırtık pırtık, çoluk çocuk, yol mol, sıkı fıkı, ev mev, su mu, ufak tefek…
  1. Her İkisi de Anlamsız Sözcüklerden Oluşan İkilemeler

Her iki sözcük de anlamsız olduğunda kullanılan ikilemelerdir:

  • Ivır zıvır, abuk sabuk, abur cubur, mırın kırın, eciş bücüş, paldır küldür, eften püften…
  1. Yansıma Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Bu tür ikilemeler, ses yansıması yapan sözcüklerle oluşur:

  • Tık tık, vızır vızır, şırıl şırıl, cızır cızır, lıkır lıkır, çıtır çıtır, tıkır tıkır, horul horul, gümbür gümbür, çatır çatır…
  1. Durum Eki Almış Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Bu ikilemeler, durum ekleri ile oluşur:

  • Baş başa, biz bize, günden güne, yıldan yıla, dişe diş, baştan başa…
  1. “m” Harfi Eklenerek Oluşan İkilemeler

Bu tür ikilemelerde, “m” harfi eklenir:

  • Şaka maka, para mara, ev mev, ders mers, iş miş, yemek memek…
  1. Sayılardan Oluşan İkilemeler

Bu ikilemeler sayılar kullanılarak yapılır:

  • Üç beş kişi, sekiz on öğrenci…
  1. İsim Tamlaması Şeklinde Oluşan İkilemeler

İsim tamlaması şeklinde oluşan ikilemeler:

  • İyinin iyisi, yıllar yılı…
  1. “de”, “mi” ile Oluşan İkilemeler

“De” veya “mi” edatları kullanılarak yapılan ikilemeler:

  • Sıcak mı sıcak bir yaz günü, güzel mi güzel bir elbise, soğuk da soğuk hava…

İkilemelerin Cümle İçerisindeki Görevleri

İkilemeler farklı dil görevlerinde kullanılabilir:

  1. İsim Olarak Kullanılmaları

Örnek:

  • Üzerindeki çıtçıtı dikkat çekiyordu.
  1. Sıfat Olarak Kullanılmaları

Örnekler:

  • Güzel güzel elbiseler ile bizi ziyarete geldiler.
  • Öğretmenlerine deste deste gül hediye ettiler.
  • Evli barklı insanlar daha sakin davranır.
  1. Zarf Görevinde Kullanılmaları

Örnekler:

  • Herkes onun gözünün içine baka baka öğrendi olumsuzlukları.
  • Her yerde ileri geri konuşursan itibarın kalmaz.

İkilemelerle İlgili Önemli Uyarılar

  1. İkilemeleri Oluşturan Sözcükler Arasına Noktalama İşareti Konmaz

Doğru: İleri geri konuşmasına kimse bir anlam veremedi.
Yanlış: İleri, geri konuşmasına kimse bir anlam veremedi.

  1. İkilemeler Her Zaman Ayrı Yazılır

Doğru: Ağır ağır, gide gide, kucak kucak, baş başa, diz dize, ucu ucuna, boşu boşuna, dişe diş, başa baş, içten içe, yan yana, omuz omuza, el ele, göz göze, iç içe…
Yanlış: Elele, başbaşa…

  1. Bazı İkilemeler Zamanla Kalıplaşarak Bitişik Şekil Almıştır

Örnekler:

  • Karmakarışık duygular içerisindeydi.
  • Bütün odayı altüst etmişti afacan çocuk.
  • Yarın piknikte hepimiz cızbız yiyeceğiz.
  1. “mi” Edatı İkilemeyi Oluşturan Sözcükler Arasına Girebilir

Örnekler:

  • Güzel mi güzel bir elbise giymişti.
  • Sıcak mı sıcak havalarda gezmiştik o yaz.
  1. İkilemeleri Oluşturan Sözcükler Hem Yapım Eki Hem de Çekim Eki Alabilir

Örnekler:

  • Evli barklı insanlar bir araya gelmişlerdi. (yapım eki)
  • Yersiz yurtsuz insanlara sahip çıkalım. (yapım eki)
  • Ağlayan arkadaşını dertli dertli dinliyordu. (yapım eki)
  • İrili ufaklı birçok taş toplamıştı tarladan yaşlı adam. (yapım eki)
  • El ele verdik, bugünlere geldik. (çekim eki)
  • Yüz yüze yapılan görüşmeden sonra diplomat otelden ayrıldı. (çekim eki)

İkilemelerin Cümle İçerisindeki Kullanımı ile İlgili Örnekler

  1. Aynı Sözcüğün Tekrarı ile Oluşan İkilemeler

Örnekler:

  • Arkadaşlarla güzel güzel sohbet ettik dün akşam.
  • Sular sarardı yüzün perde perde solmakta.
  • Yavaş yavaş yürüyen çocuk okulun bahçesinden içeri girdi.
  • Güzele her daim deste deste güller ile gitmek gerek.
  • Çeşmelerimizden soğuk soğuk sular akar yazın.
  • Ana sınıfı öğrencileri ilk gün sınıfta uslu uslu oturmuşlardı.
  • Olanları annesine uzun uzun anlattı.
  1. Anlamdaş (Eş Anlamlı) Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Örnekler:

  • Köşe bucak kaybolan çocuklarını arıyorlardı.
  • Anadolu’nun bir köyünde mutlu mesut bir yaşam sürdürüyorlardı.
  • Akıllı uslu durursanız size ikilemeler konusunu detaylı anlatacağım.
  • Allah’a şükürler olsun ki kazadan sağ salim kurtuldular.
  • Herkes sanki ölüm uykusuna yatmıştı ki ortalıkta ses seda yoktu.
  • Hiç kimse sorgusuz sualsiz cennete gitmez.
  • Şan şöhret sahibi olmak isteyenlerden değilim.
  1. Yakın Anlamlı Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Örnekler:

  • Doğru dürüst çalışmadan hiçbir başarı elde edilemez.
  • Ona yalan yanlış bilgi aktardıklarından o, etrafına kan kusuyordu.
  • Bu günlük güneşlik havada evde oturulur mu?
  • Dünya âlem yıkılsa umurunda değil onun.
  • Her tarafı delik deşik etmişlerdi.
  • Eş dost toplanıp onları ziyarete gittik.
  • Polisler orada üst baş araması yaptılar.
  • Allah akıl fikir versin bunları yapanlara.
  • İnsanın mal mülk sevgisi bazı değerlerin önüne geçmemelidir.
  1. Karşıt (Zıt) Anlamlı Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Örnekler:

  • Alanda genç ihtiyar bütün köylüler toplanmıştı.
  • Hazırlıkları tamamlamak üzere sabah akşam durmadan çalışıyorlardı.
  • Büyük küçük herkes çimende futbol oynuyordu.
  • O yıllarda az çok herkesin siyah beyaz bir televizyonu vardı.
  • İşe yeni başlamıştı yine de işten iyi kötü anlıyordu.
  • Aşağı yukarı beş yıla yakındır köyüne uğramamıştı.
  • Onun ileri geri konuşması dost düşman herkesçe yadırgandı.
  • Onunla acı tatlı hatıralarımız olmuştu Asya’nın uçsuz bozkırlarında.
  • Ortalığı alt üst eden adam er geç yakalandı.
  1. Biri Anlamlı, Biri Anlamsız Sözcüklerden Oluşan İkilemeler

Örnekler:

  • Eski püskü elbiseler giyen kişi eğri büğrü konuşunca herkesten fırça yer.
  • İnsan, yırtık pırtık elbise giyebilir; önemli olan insanın karakterinin düzgün olmasıdır.
  • Çoluk çocuk göç eden köy halkı ufak tefek tahriklere kapılmadan yolculuğa devam ediyorlardı.
  • Fırtınadan yol mol gözükmüyordu.
  • Düşman gibi geçinen komşular bu ara sıkı fıkı olmuşlardı.
  • Kerbela’da o muhteşem zatlar su mu diye saatlerce sayıklamışlar.
  1. Her İkisi de Anlamsız Sözcüklerden Oluşan İkilemeler

Örnekler:

  • Bunlar, ıvır zıvır şeyler olduğundan bunlar hakkında abuk sabuk konuşmak mantıksızdır.
  • Çağımızın en büyük hastalığı abur cubur yiyeceklerin asıl yiyeceklerin yerini almasıdır.
  • Bir gün de işte mırın kırın etmeyin arkadaşlar.
  • Adamcağızı eften püften bahanelerle hastanelik ettiler.
  1. Yansıma Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Örnekler:

  • Saatin tık tık sesi suyun şırıl şırıl sesine karışırdı sabahın seherinde.
  • Adamcağız, geceleri horul horul horluyordu.
  • Çatıdan pat pat sesler geliyordu.
  1. Durum Eki Almış Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Örnekler:

  • Baş başa vermeyince taş yerinden kalkmaz.
  • Hastalıktan olsa gerek günden güne eriyordu.
  • Nüfusumuz yıldan yıla artıyor.
  • Futbolcular maçın sonuna kadar dişe diş mücadele ettiler.
  • Biz bize bu konuyu konuşalım dedik.
  1. “m” Harfi Eklenerek Oluşan İkilemeler

Örnekler:

  • Adamın para mara derdi de, ev mev derdi de yoktu.
  • Şaka maka Yusuf sen orada bana bir iş miş veremezsin.
  • Önce yemek memek işini halledelim sonra da ders mers çalışırız.
  1. Sayılardan Oluşan İkilemeler

Örnekler:

  • Üç beş kişi bizi ziyarete gelecek.
  • Sekiz on öğrenci bu okulun huzurunu bozamaz.
  1. İsim Tamlaması Şeklinde Oluşan İkilemeler

Örnekler:

  • İyinin iyisi bu işi siz yapın.
  • Yıllar yılı aynı evde yaşamını sürdürdü.
  1. “de”, “mi” ile Oluşan İkilemeler

Örnekler:

  • Sıcak mı sıcak bir yaz günü tarlada pamuk topluyorlardı.
  • Güzel mi güzel bir elbise giymişti.
  • Bu kış soğuk da soğuk havalar bizleri evlerimize hapsetti.

Yorumlar

Bahar16-10-2025 19:50

Türkçenin zenginliğini ve ifade gücünü ortaya koyan en önemli dil unsurlarından biri ikilemelerdir. Anlatımı güçlendirmek, pekiştirmek, ona ritim ve ahenk katmak amacıyla aynı kelimenin tekrar edilmesiyle, eş veya zıt anlamlı kelimelerin yan yana kullanılmasıyla ya da sesleri birbirine benzeyen kelimelerin bir araya getirilmesiyle oluşturulan söz gruplarına ikileme denir. Bu yapılar, dilin sadece sözcük dağarcığını değil, aynı zamanda estetik ve duygusal boyutunu da zenginleştirir.

İkilemelerin Oluşum Yolları

İkilemeler, dilin kendi iç dinamikleriyle çeşitli şekillerde meydana gelir. Bu oluşum yollarını anlamak, ikilemelerin yapısını ve işlevini kavramak için temel bir adımdır.

1. Aynı Sözcüğün Tekrarıyla Oluşanlar: Bu, en yaygın ikileme türüdür. Bir eylemin sürekliliğini, yoğunluğunu veya tekrarlandığını belirtmek için kullanılır.
* Örnekler: *ağır ağır, yavaş yavaş, koşa koşa, deste deste, soğuk soğuk*.
* Cümle içinde: "Merdivenleri ağır ağır çıkıyordu." (Eylemin yavaş ve kesintisiz yapıldığını vurgular.)

2. Eş veya Yakın Anlamlı Sözcüklerle Oluşanlar: Anlamı kuvvetlendirmek için birbirine yakın veya aynı anlama gelen iki sözcük bir arada kullanılır.
* Örnekler: *ses seda, güçlü kuvvetli, akıllı uslu, eş dost, yalan yanlış*.
* Cümle içinde: "Köyden hiç ses seda çıkmıyordu." (Sessizliğin mutlak olduğunu pekiştirir.)

3. Zıt (Karşıt) Anlamlı Sözcüklerle Oluşanlar: Bir kavramın bütününü, kapsayıcılığını veya belirsizliğini ifade etmek için zıt anlamlı kelimelerden yararlanılır.
* Örnekler: *iyi kötü, aşağı yukarı, er geç, az çok, gece gündüz, ileri geri*.
* Cümle içinde: "Aşağı yukarı on yıldır bu şehirde yaşıyorum." (Kesin bir sayı vermek yerine yaklaşıklık anlamı katar.)

4. Biri Anlamlı, Diğeri Anlamsız Sözcüklerle Oluşanlar: Anlamlı bir sözcüğün yanına, tek başına bir anlamı olmayan ancak ses uyumu sağlayan bir sözcük eklenir. Bu tür ikilemelerde genellikle ilk kelime anlamlıdır.
* Örnekler: *eski püskü, eğri büğrü, tek tük, çoluk çocuk, yırtık pırtık*.
* Bu kategoriye, anlamlı sözcüğün başına "m-" ünsüzü getirilerek yapılan ikilemeler de dahil edilebilir: *para mara, kitap mitap, ev mev*. Bu kullanım, genellikle küçümseme veya "ve benzeri şeyler" anlamı katar.

5. İkisi de Anlamsız Sözcüklerle Oluşanlar: Her iki kelimenin de tek başına bir anlamı yoktur, ancak bir araya geldiklerinde kalıplaşmış bir anlam ifade ederler. Bu ikilemeler genellikle somut nesneleri veya soyut durumları adlandırır.
* Örnekler: *abur cubur, ıvır zıvır, eciş bücüş, mırın kırın, allak bullak*.
* Cümle içinde: "Odanı bu ıvır zıvırlardan temizle artık." (Değersiz, ufak tefek eşyalar anlamında kullanılır.)

6. Yansıma Sözcüklerin Tekrarıyla Oluşanlar: Doğadaki seslerin taklit edilmesiyle oluşan yansıma sözcüklerin tekrarı ile yapılır. Bu ikilemeler, işitsel bir canlılık ve gerçeklik hissi yaratır.
* Örnekler: *şırıl şırıl, gürül gürül, patır kütür, horul horul, tıkır tıkır*.
* Cümle içinde: "Dere şırıl şırıl akıyordu." (Suyun akarken çıkardığı sesin devamlılığını betimler.)

İkilemelerin Cümledeki Görevleri ve Yazım Kuralları

İkilemeler, cümlede isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılabilirler.
* İsim: "Yaptığı dedikodu herkesin dilindeydi."
* Sıfat: "Kırık dökük bir masada oturuyordu." (Masanın durumunu niteler.)
* Zarf: "Toplantıdan sonra doğru dürüst konuşamadık." (Konuşma eyleminin nasıl yapılamadığını belirtir.)

İkilemelerle ilgili en önemli yazım kuralı, sözcüklerin her zaman ayrı yazılmasıdır. Bu kural, ikilemeyi oluşturan kelimeler ne olursa olsun değişmez. Ayrıca, ikilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti (virgül, kısa çizgi vb.) konulmaz.

* Doğru: *adım adım, el ele, baş başa*
* Yanlış: *adım-adım, el, ele*

Sonuç olarak ikilemeler, Türkçenin ifade olanaklarını zenginleştiren, anlatıma akıcılık, canlılık ve derinlik katan vazgeçilmez dil yapılarıdır. Sadece kelimelerin tekrarından ibaret olmayıp, taşıdıkları anlamsal nüanslar, ritmik yapıları ve kalıplaşmış kullanımlarıyla dilin yaşayan ve dinamik bir parçasıdırlar. Günlük konuşma dilinden edebi eserlere kadar her alanda karşımıza çıkan bu yapılar, dilin estetik ve işlevsel yönünü bir arada sunar.

Musa16-10-2025 19:47

Türkçenin zengin ve ahenkli yapısının en belirgin göstergelerinden biri olan ikilemeler, anlatımı güçlendirmek, anlamı pekiştirmek veya yeni bir anlam ilgisi kurmak amacıyla aynı kelimenin, eş/yakın/zıt anlamlı kelimelerin ya da biri anlamlı diğeri anlamsız iki kelimenin art arda kullanılmasıyla oluşan söz gruplarıdır. Dilin sadece bir süsü değil, aynı zamanda işlevsel bir parçası olan bu yapılar, günlük konuşma dilinden edebi metinlere kadar geniş bir kullanım alanına sahiptir.

### İkilemelerin Oluşum Yolları

İkilemeler, yapısal olarak farklı yöntemlerle oluşturulabilir. Bu çeşitlilik, onların anlamsal zenginliğinin de temelini oluşturur.

1. Aynı Kelimenin Tekrarlanmasıyla: Bu en yaygın oluşum biçimidir. Eylemin nasıl yapıldığını, sürekliliğini veya yoğunluğunu belirtir.
* Örnekler: hızlı hızlı yürüdü, yavaş yavaş anladı, ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden, koşa koşa geldi.

2. Eş veya Yakın Anlamlı Kelimelerle: Anlamı güçlendirmek ve kapsayıcı bir ifade yaratmak için kullanılır. Birbirine yakın anlamdaki iki kelime, tek başlarına ifade ettiklerinden daha geniş bir kavramı kapsar.
* Örnekler: eş dost, akıllı uslu, sağ salim, ses seda, güçlü kuvvetli.

3. Zıt (Karşıt) Anlamlı Kelimelerle: Bir bütünün iki zıt ucunu bir araya getirerek kapsayıcılık, belirsizlik veya süreklilik anlamı katarlar.
* Örnekler: gece gündüz çalışıyor, az çok anlıyorum, iyi kötü bir işi var, er geç gerçekler ortaya çıkar.

4. Biri Anlamlı, Diğeri Anlamsız Kelimelerle: Anlamlı olan kelimenin anlamını pekiştiren, genellikle ses uyumuna dayalı anlamsız bir kelime eklenerek oluşturulur.
* Örnekler: eski püskü bir ceket, eğri büğrü bir yol, ufak tefek sorunlar, tek tük insan vardı.

5. İkisi de Anlamsız Kelimelerle: Bu tür ikilemeler genellikle yansıma (doğadaki seslerin taklidi) sözcüklerden oluşur. Tek başlarına anlamları olmasa da bir araya geldiklerinde bir ses, durum veya nesne grubunu ifade ederler.
* Örnekler: abur cubur yeme, ıvır zıvır işler, tencere patır kütür devrildi, dere şırıl şırıl akıyordu.

6. 'm' Ünsüzü Eklenerek Yapılanlar: Kelimenin başına 'm' sesi getirilerek oluşturulan bu ikilemeler, "ve benzerleri", "gibi şeyler" anlamı katarak bahsedilen kavramı önemsizleştirir veya geneller.
* Örnekler: kitap mitap okumuyor, para mara istemem, dolap molap kalmadı evde.

### İkilemelerin Cümleye Kattığı Anlamlar ve İşlevleri

İkilemeler, cümlede farklı anlamlar ve görevler üstlenir:

* Pekiştirme: Anlamı kuvvetlendirirler. *Sıkı sıkı* sarılmak, *salkım salkım* üzümler.
* Süreklilik: Eylemin devam ettiğini veya tekrarlandığını belirtirler. *Baka baka* kararır, *gide gide* bir söğüde dayandık.
* Topluluk ve Kapsayıcılık: Bir gruba ait tüm unsurları ifade ederler. *Çoluk çocuk* herkes oradaydı, *kap kacak* yıkandı.
* Yaklaşıklık ve Belirsizlik: Kesin olmayan bir durumu veya miktarı ifade ederler. *Aşağı yukarı* on kişiydik, *üç beş* gün sonra dönerim.
* Durum ve Tarz Bildirme (Zarf Görevi): Eylemin nasıl yapıldığını anlatırlar. *Usul usul* yanıma yaklaştı, *tir tir* titriyordu.

### Yazım Kuralları ve Yapısal Özellikler

İkilemelerin dilimizdeki en önemli ve sık hata yapılan özelliği yazım kurallarıdır.

* Her Zaman Ayrı Yazılırlar: İkilemeyi oluşturan kelimeler arasına herhangi bir noktalama işareti konulmaz ve bitişik yazılmazlar. Bu, en temel kuraldır.
* Doğru: el ele, yan yana, art arda
* Yanlış: el-ele, elyana, artarda

* Kalıplaşmış Sözlerdir: İkilemeyi oluşturan kelimelerin yeri değiştirilemez. *Püskü eski* veya *dost eş* gibi bir kullanım dil bilgisi açısından yanlıştır. Kelime sıralaması kalıplaşmıştır.

Sonuç olarak, ikilemeler Türkçenin ifade gücünü artıran, dile ahenk ve ritim katan vazgeçilmez unsurlardır. Anlamı yoğunlaştırma, eylemin yapılışını betimleme ve soyut kavramları somutlaştırma gibi pek çok işlevi yerine getirerek dilin anlatım olanaklarını zenginleştirirler. Onları doğru anlamak ve doğru kullanmak, dile hakimiyetin önemli bir göstergesidir.

Yorum Bırak



Search

Kategoriler