Girişik Birleşik Cümle Nedir? Örneklerle Açıklamalı
Eylül 24, 2024 - Okuma süresi: 4 dakika
Girişik Birleşik Cümle Nedir? Örnekler
Girişik birleşik cümle, içinde fiilimsi bulunduran cümlelerdir. Bu yapıda, yan cümlecik fiilimsinin bulunduğu kısım, temel cümlecik ise yüklemi içeren bölümdür. Girişik birleşik cümlelerde yan cümlecik, temel cümlenin öznesi, nesnesi veya tümleci olarak işlev görebilir.
Açıklamalı Örnekler
- Söyleyecek bir şeyi olmayan yüksek sesle konuşur.
- Burada “söyleyecek bir şeyi olmayan” yan cümleciktir. Bu cümledeki yan cümlecik, “-an” sıfat-fiil eki ile oluşturulmuştur ve “özne” görevindedir.
- Yapmadığı her iyilik için pişman olmuştu Mehmet.
- “Yapmadığı her iyilik” yan cümleciktir ve “-dık” sıfat-fiil eki ile belirlenmiştir. Burada yan cümlecik “dolaylı tümleç” işlevi görmektedir.
- Kaybedenler yalnızca vazgeçenlerdir.
- “Kaybedenler” kısmı yan cümlecik olup sıfat-fiil eki almıştır. Yükleme sorulduğunda bu yan cümlecik “özne” görevindedir.
- Abdal ata binince bey olduğunu sanır.
- “Abdal ata binince” yan cümleciktir ve “-ince” zarf-fiil eki ile belirlenmiştir. Bu yapı, cümlede “zarf tümleci” olarak yer alır.
- Kardeşinin eve gelişini dört gözle bekliyordu.
- “Kardeşinin eve gelişini” yan cümleciktir ve “-iş” isim-fiil eki ile tanımlanmıştır. Cümlede “belirtili nesne” görevindedir.
- Yazmak, Mustafa için en önemli uğraştır.
- “Yazmak” burada yan cümleciktir. “-mak” isim fiil eki ile işaretlenmiş olup, cümlede “belirtisiz nesne” rolündedir.
Diğer Örnekler
- Araba devrildiğinde yol gösteren çok olur. (Yan cümlecik: zarf tümleci)
- Arı, bal alacak çiçeği bilir. (Yan cümlecik: belirtili nesne)
- Ateş, düştüğü yeri yakar. (Yan cümlecik: belirtili nesne)
- Ateş olmayan yerden duman çıkmaz. (Yan cümlecik: dolaylı tümleç)
- Başa gelen çekilir. (Yan cümlecik: özne)
Ekstra Bilgi
Girişik birleşik cümlelerdeki yan cümlecikler, cümlede yer alan fiilimsilere göre belirlenir. Örneğin:
- Ağlayarak yürürken düşüp bacağını kırmış.
- Burada üç yan cümlecik bulunmaktadır: “ağlayarak,” “yürürken,” ve “düşüp.”
- Gelen, gideni görmeden koşa koşa gitti.
- Bu cümlede dört yan cümlecik vardır: “gelen,” “giden,” “görmeden,” ve “koşa koşa.”
- Gezmek, çalışanın en doğal hakkıdır.
- İki yan cümlecik vardır: “gezmek” ve “çalışanın.”
Her cümledeki fiilimsiler, yan cümle sayısını belirler.
Yorumlar
Türkçe dilbilgisinde cümle yapıları, ifade zenginliğinin temelini oluşturur. Cümleler, içerdikleri yargı sayısına ve bu yargıların birbirine bağlanma şekline göre sınıflandırılır. Bu sınıflandırmalardan en önemlilerinden ve en sık karşılaşılanlarından biri Girişik Birleşik Cümle yapısıdır. Bu yapı, tek bir temel yargıyı barındıran ana cümlenin içine, fiilimsiler yoluyla bağlanmış bir veya daha fazla yan yargının (yan cümlecik) girmesiyle oluşur.
Temel olarak bir girişik birleşik cümlenin iki ana unsuru vardır: Temel Cümle ve Yan Cümle(cik). Temel cümle, cümlenin asıl yüklemini ve ana yargısını barındıran kısımdır. Yan cümlecik ise kendi içinde bir eylem, oluş veya durum bildirmesine rağmen, tam bir cümle niteliği taşımaz. Bu yan cümlecikler, fiilimsiler (isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil) sayesinde kurulur ve temel cümlenin bir ögesi (özne, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci) olarak görev yaparlar. Bu yapının en belirleyici özelliği, tek bir temel yükleme sahip olmasıdır. Cümlede birden fazla yargı olmasına rağmen, bu yargılar tek bir ana yüklem etrafında birleşir.
Girişik birleşik cümlenin nasıl kurulduğunu anlamak için fiilimsi türlerine göre örnekleri incelemek en etkili yoldur:
### 1. İsim-Fiil ile Kurulan Girişik Birleşik Cümleler
İsim-fiil ekleri (-ma, -ış, -mak), bir fiili cümlede isim görevinde kullanılacak hale getirir. Bu şekilde oluşturulan yan cümlecik, temel cümlenin öznesi, nesnesi veya tümleci olabilir.
* Örnek: Onunla tartışmak istemiyorum.
* Temel Cümle: Ben istemiyorum. (Yüklem: istemiyorum)
* Yan Cümlecik: Onunla tartışmak. ("tartışmak" bir isim-fiildir.)
* Analiz: Bu cümlede "Onunla tartışmak" ifadesi, temel cümlenin belirtisiz nesnesi görevindedir. "Ne istemiyorum?" sorusunun cevabıdır. Görüldüğü gibi, "istemiyorum" tek temel yüklemdir ve "tartışmak" fiilimsisiyle kurulan yan cümlecik, bu temel cümlenin içine girerek onu bir girişik birleşik cümle yapmıştır.
### 2. Sıfat-Fiil ile Kurulan Girişik Birleşik Cümleler
Sıfat-fiil ekleri (-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş), fiilleri sıfat görevinde kullanılacak hale getirir. Bu yan cümlecikler genellikle bir ismi niteler ve bir sıfat tamlaması oluşturur.
* Örnek: Yolda yürüyen adam birden durdu.
* Temel Cümle: Adam birden durdu. (Yüklem: durdu)
* Yan Cümlecik: Adam yolda yürüyordu. (Bu yargı fiilimsiyle dönüştürülmüştür.)
* Analiz: "yürüyen" kelimesi, -an ekiyle oluşturulmuş bir sıfat-fiildir ve "adam" ismini nitelemektedir. "Yolda yürüyen adam" ifadesi, temel cümlenin öznesi konumundadır. "Durdu" tek temel yüklemdir ve sıfat-fiil içeren yan cümlecik, bu temel cümlenin öznesinin bir parçası olmuştur.
### 3. Zarf-Fiil ile Kurulan Girişik Birleşik Cümleler
Zarf-fiil ekleri (-ip, -erek, -ince, -ken, -dıkça vb.), fiilleri zarf görevinde kullanılacak hale getirir. Bu yan cümlecikler, temel cümlenin yüklemini zaman, durum, sebep gibi yönlerden tamamlar ve cümlenin zarf tümleci olarak görev yapar.
* Örnek: Ders çalışırken müzik dinlemeyi sevmez.
* Temel Cümle: O, müzik dinlemeyi sevmez. (Yüklem: sevmez)
* Yan Cümlecik: Ders çalışır. (Bu yargı fiilimsiyle dönüştürülmüştür.)
* Analiz: "çalışırken" kelimesi, -ken ekiyle türetilmiş bir zarf-fiildir. "Ne zaman müzik dinlemeyi sevmez?" sorusuna cevap verdiği için temel cümlenin zarf tümleci görevindedir. Cümlede "sevmez" tek temel yüklemdir ve zarf-fiil ile kurulan yan cümlecik, ana yargının gerçekleşme zamanını bildirerek cümleye dahil olmuştur.
Sonuç olarak, girişik birleşik cümle, Türkçenin anlatım gücünü ve esnekliğini gösteren en temel yapılardan biridir. Birden fazla düşünceyi veya olayı, art arda sıralamak yerine, tek bir akıcı ve bütüncül cümle içinde ifade etmeye olanak tanır. Onu diğer birleşik cümle türlerinden (sıralı, bağlı) ayıran en net kural, içinde fiilimsi barındırması ve yalnızca bir tane çekimli fiil (yüklem) içermesidir. Bu yapıyı doğru anlamak ve kullanmak, dil becerisini bir üst seviyeye taşımanın anahtarıdır.
Yorum Bırak