Gazel Nedir?

Divan edebiyatı geleneğinin en yaygın ve en sevilen nazım biçimi olan gazel, kökenini Arap edebiyatından alsa da, en parlak dönemini Fars ve Türk edebiyatlarında yaşamıştır. Kelime anlamı "kadınlarla sevgi üzerine sohbet etmek, söyleşmek" olan gazel, temelde lirik bir şiir türüdür ve merkezinde aşk, sevgi, güzellik, şarap ve ayrılık gibi konular bulunur. Ancak bu temalar, hem beşeri hem de ilahi bir boyutta ele alınabilir, bu da gazele derin ve katmanlı bir anlam dünyası kazandırır.

Gazelin biçimsel yapısı, onu diğer şiir türlerinden ayıran en belirgin özelliğidir. Beyit adı verilen ikilikler halinde yazılan gazel, genellikle 5 ila 15 beyit arasında bir uzunluğa sahiptir. Bu yapının en kritik unsuru ise kafiye şemasıdır. Gazelin kafiye düzeni aa, xa, xa, xa... şeklinde ilerler. Yani, ilk beyitin her iki dizesi kendi arasında kafiyeliyken (bu beyite matla beyti veya "doğuş beyti" denir), sonraki beyitlerin yalnızca ikinci dizeleri ilk beyitle kafiyeli olur. İlk beyitin dizelerinin kendi içinde kafiyeli olmasına musarra denir ve bu, şiirin ahenk temelini oluşturur.

Gazeller, istisnasız olarak aruz ölçüsü ile kaleme alınır. Aruz, hecelerin uzunluk ve kısalığına dayanan ahenkli bir vezin sistemidir ve gazelin müzikalitesini sağlayan temel direklerden biridir. Şair, bu katı kurallar bütünü içinde duygularını ve düşüncelerini en estetik şekilde ifade etme becerisini sergiler.

Bir gazelin yapısını oluşturan özel beyitler de vardır. Şiirin ilk beyti olan matla beyti gibi, son beyti de özel bir ad taşır: makta beyti. Makta, "kesme, bitirme yeri" anlamına gelir ve bu beyit, şairin mahlas olarak bilinen takma adını içerdiği için önemlidir. Şair, mahlasını anarak şiire kendi imzasını atar. Örneğin, Fuzûlî’nin bir gazelinin son beytinde "Ey Fuzûlî..." diye kendi adını anması, o beytin makta beyti olduğunu gösterir. Gazel içinde en güzel, en anlamlı ve en etkileyici olduğu düşünülen beyite ise beytü'l-gazel veya şah beyit adı verilir. Bu beytin hangisi olduğu okuyucunun zevkine bağlı olmakla birlikte, genellikle şairin sanat gücünü en yoğun şekilde sergilediği dize olarak kabul edilir.

Gazelin tematik dünyası oldukça zengindir. İlk bakışta beşeri bir aşkı, yani bir güzele duyulan özlemi, ayrılığın acısını, vuslat arzusunu anlattığı düşünülür. Sevgilinin güzelliği, eziyeti, âşığın çektiği çileler, rakibin varlığı gibi unsurlar sıkça işlenir. Bu, aşk-ı mecazi (beşeri aşk) olarak adlandırılır. Ancak Divan şiirinin temel direklerinden biri olan tasavvuf felsefesi, bu sembollere ilahi bir boyut katar. Bu yorumda sevgili, Allah'tır; şarap, ilahi aşk sarhoşluğudur; meyhane, tekke veya dergâhtır; saki ise mürşit, yani yol gösteren manevi liderdir. Bu durumda gazel, bir kulun Allah’a olan aşkını, ona ulaşma arzusunu ve bu yolda çektiği manevi sancıları anlatan bir aşk-ı hakiki (ilahi aşk) metnine dönüşür. Birçok gazelde bu iki anlam katmanı iç içe geçmiştir ve şiiri bu çift yönlü okumak, onun derinliğini kavramayı sağlar.

Gazellerde anlam bütünlüğü açısından da iki farklı yapı görülebilir. Eğer gazelin tüm beyitleri aynı konuyu işliyor ve aralarında bir anlam bütünlüğü bulunuyorsa, bu tür gazellere yek-ahenk gazel denir. Eğer gazelin her beyti, birbirinden bağımsız olarak ayrı bir güzelliğe ve anlama sahipse, ancak tüm beyitler aynı ustalık ve söyleyiş güzelliğiyle parlıyorsa, buna da yek-avaz gazel denir.

Sonuç olarak gazel, sadece belirli kafiye ve ölçü kurallarına sahip bir şiir biçimi değil, aynı zamanda Fuzûlî, Bâkî, Nedîm, Şeyh Galip gibi büyük ustaların elinde estetiğin, felsefenin ve duygunun zirveye ulaştığı bir sanat eseridir. Katı kurallarının içinde sonsuz bir hayal gücü ve anlam derinliği barındıran bu nazım biçimi, Türk-İslam medeniyetinin şiir anlayışının en rafine ve en kalıcı örneklerini sunar.

Divan edebiyatının en yaygın ve en sevilen nazım biçimi olan gazel, kökeni Arap edebiyatına dayansa da en parlak örneklerini Fars ve Türk edebiyatlarında vermiştir. Kelime anlamı olarak "kadınlarla sevgi üzerine sohbet etmek, onlara aşkını ifade etmek" manasına gelen gazel, temelde lirik bir şiir türüdür. Konu yelpazesi oldukça geniş olmakla birlikte, merkezinde daima aşk, güzellik, şarap, tabiat ve bunlarla iç içe geçmiş olan ıstırap, ayrılık ve felsefi düşünceler bulunur. Gazel, sadece bir şiir formu değil, aynı zamanda bir duyuş, düşünüş ve estetik anlayışın kristalize olmuş halidir.

Gazelin biçimsel yapısı oldukça katı kurallara bağlıdır. Nazım birimi beyit olan gazel, genellikle 5 ila 15 beyit arasında bir uzunluğa sahiptir. Gazelin en belirleyici özelliklerinden biri kendine has kafiye şemasıdır: aa / xa / xa / xa... Bu şemaya göre, ilk beyitin iki dizesi kendi arasında kafiyelidir. Bu ilk beyite matla beyti (doğuş, başlangıç beyti) adı verilir. Matla beytinden sonra gelen tüm beyitlerin ilk dizeleri serbestken, ikinci dizeleri matla beyti ile aynı kafiyeyi paylaşmak zorundadır. Bu yapı, şiire hem müzikal bir ahenk katar hem de her beyitin sonunda ana temaya veya duyguya bir gönderme yapılmasını sağlar. Gazeller, Divan edebiyatının genelinde olduğu gibi aruz ölçüsü ile yazılır.

Gazelin yapısı içinde bazı beyitler özel isimler alır. İlk beyit olan matla gibi, son beyit de özel bir öneme sahiptir ve makta beyti (kesme, bitirme beyti) olarak adlandırılır. Şairin mahlas adını verdiği takma adını geçirdiği beyit genellikle makta beytidir. Şairin mahlasını anması, şiirin altına imzasını atması anlamına gelir ve bu, şiirin ona ait olduğunu tesciller. Gazelin en güzel, en etkileyici ve anlam derinliği en yoğun olan beytine ise şah beyit veya beytü'l-gazel denir. Bu beyit, şiirin geri kalanından bağımsız olarak da bir özdeyiş gibi dilden dile dolaşabilir.

İçerik açısından gazel, iki ana damardan beslenir: beşerî aşk ve İlahi aşk. Şair, bazen dünyevi bir güzele duyduğu tutkuyu, onun güzelliği karşısındaki hayranlığını, vuslat arzusunu ve ayrılığın getirdiği acıyı dile getirir. Bu tür gazellere "âşıkane gazel" denir. Diğer yandan, özellikle Tasavvuf düşüncesinin etkisiyle gazel, mecazi bir dilin ardına gizlenmiş derin bir manevi dünyanın kapısını aralar. Bu bağlamda "sevgili," mutlak güzelliğin sahibi olan Allah'tır; "şarap," İlahi aşkın sarhoşluğudur; "meyhane," tekke veya dergâhtır; "saki" ise mürşid-i kâmildir. Bu sembolik dil sayesinde şair, beşerî aşkın ötesinde, Allah'a ulaşma arzusunu, ruhsal yolculuğunu ve bu yolda çektiği çileleri anlatır.

Gazelde her beyit kendi içinde bir anlam bütünlüğüne sahiptir. Yani bir beyiti gazelden çıkardığınızda, tek başına da bir anlam ifade edebilir. Bu nedenle gazellerde genellikle baştan sona bir konu bütünlüğü aranmaz. Ancak bazı gazellerde bütün beyitler aynı konuyu işler; bu tür gazellere yek-ahenk gazel denir. Bütün beyitleri aynı güçte ve güzellikte olan gazeller ise yek-avaz gazel olarak nitelendirilir.

Türk edebiyatında gazel denildiğinde akla gelen ilk isimlerden biri şüphesiz Fuzûlî'dir. Onun gazelleri, ıstırabı bir estetik unsura dönüştüren, derin ve acı dolu bir lirizmin zirvesidir. Bâkî, daha dünyevi zevkleri, İstanbul'un güzelliklerini ve rintçe bir yaşam felsefesini işlediği gazelleriyle tanınır. Nedîm, Lale Devri'nin neşesini, zarafetini ve coşkusunu şiirine taşıyarak gazele yeni bir soluk getirmiştir. Şeyh Galip ise Sebk-i Hindî akımının etkisiyle daha kapalı, imgelerle yüklü, derin ve felsefi gazeller kaleme almıştır. Bu büyük ustalar, gazel formunu kendi mizaçları ve dünya görüşleri doğrultusunda şekillendirerek onu asırlar boyunca yaşayan, dinamik bir tür haline getirmişlerdir.