Fiiller, bir işin yapılmasını, bir oluşun meydana gelmesini ya da bir durumun gerçekleşmesini anlatan kelimelerdir. Başka bir deyişle, hareket veya devinim içeren sözcüklerdir. Fiiller, bir eylemin nasıl yapıldığını ya da bir varlığın hangi durumda olduğunu ifade ederler. Bu sebeple fiillerin içerdiği hareketler ancak nesnelerle ilişki kurulduğunda somut bir hale gelir. Bu durumda nesnelerde somutluk bulunurken, fiillerde anlatılan eylemler ve oluşlar soyut kalabilir. Fiillerin somutlaşması, onlarla ilişki kurulan nesnelere bağlıdır. Örneğin, çek fiili kökü “acı çek-“, “sıkıntı çek-“, “kopya çek-” şeklinde kullanılarak daha somut hale gelir ve belirginleşir.
Fiillerin diğer kelime türlerinden ayrılabilmesi için, kelime köküne -mek ya da -mak mastar ekleri getirilir. Fiiller, anlamlarına, yapılarına ve çatılarına göre sınıflandırılarak incelenirler.
Anlamlarına göre fiiller, üç ana grupta ele alınır:
Bir öznenin iradesiyle gerçekleşen ve bir nesne alabilen fiillerdir. Bu fiiller, nesneye bağlı olarak yapılır ve öznenin bir eylemi gerçekleştirdiğini ifade eder.
Örnekler: kırmak, yarmak, bölmek, çizmek, dökmek, silmek, taşımak, yazmak, kapatmak, okutmak.
Öznenin herhangi bir durumda bulunduğunu ifade eden ve nesne almayan fiillerdir. Bu tür fiiller, öznenin bir şey yapmadığını, sadece belirli bir durumda olduğunu anlatır.
Örnekler: uyumak, dinlenmek, gülmek, oturmak, üşümek, kalkmak, düşünmek, şaşırmak, heyecanlanmak.
Öznenin iradesi dışında, kendiliğinden gerçekleşen ve bir zaman dilimine bağlı olarak ortaya çıkan fiillerdir. Bu tür fiillerde öznenin eylemi kontrol etme gücü yoktur ve oluş kendiliğinden meydana gelir. Ayrıca bu fiiller de nesne almazlar.
Örnekler: büyümek, solmak, uzamak, sararmak, incelmek, yaşlanmak, ıslanmak, çürümek, kaybolmak.
Bir eylemin zamanı, şahıs ve sayıya göre ifade edildiği fiillere çekimli fiiller denir. Çekimli fiillerde fiil kök ve gövdesine eklenen zaman, kip, şahıs ve sayı ekleriyle bir yargı oluşturulur.
Kip, fiilin bildirilen eylemin ne zaman, nasıl ya da ne biçimde gerçekleştiğini gösteren eklerdir. Fiiller, kip ekleriyle şekillenir ve bir zaman dilimiyle kişiye göre çekimlenir. Kipler, Türkçede iki ana başlık altında incelenir:
Bildirme kipleri, bir eylemin yapıldığını ya da yapılacağını ifade eden kiplerdir. Şu şekilde sıralanabilir:
Tasarlama kipleri, eylemin henüz gerçekleşmediğini, fakat tasarlanan ya da istenen bir eylem olduğunu ifade eder. Bildirme kiplerinden farklı olarak zaman bildirmezler. Tasarlama kipleri dört ana başlıkta incelenir:
Bir fiilin çekiminde fiile zaman ekleri eklenirken, kişi zamirlerinden türemiş şahıs ekleri de kullanılarak eylemin kim tarafından yapıldığı belirtilir. Şahıs ekleri üç gruba ayrılır:
Fiillerde zaman, eylemin hangi zaman diliminde gerçekleştiğini gösterir. Zaman ekleri kullanılarak eylemin geçmiş, şimdiki ya da gelecek zaman diliminde yapıldığı ifade edilir. Zaman açısından fiiller iki ana başlıkta incelenir:
Bu çekimlerde fiil köklerine veya gövdelerine zaman ve kişi ekleri eklenerek eylemin zaman dilimi belirlenir.
Birleşik zamanlı fiiller, bir fiil köküne ya da gövdesine birden fazla kip eklenerek yapılır.
Kip, kök ya da gövde durumundaki bir fiilin ifade ettiği oluş ve kılışın, konuşan, dinleyen veya kendisinden söz edilen kişi açısından hangi şekilde ve nasıl yansıtıldığını gösteren bir anlatım biçimidir. Bu, fiillerin şekil, zaman ve kişi bilgileriyle bir yargıya dönüştürülmesi . Fiillerin bu şekilde belirli anlatım kalıplarına girerek yargıya dönüşmeleri, onların belirli kip ekleri ile çekimlenmeleri ile sağlanır. Türkçede kipler, iki ana başlık altında incelenir:
Bu kipler, gerçekleşen ya da gerçekleşecek olan olayların haber niteliğinde verilmesini sağlar. Bildirme kiplerinin bazı örnekleri şunlardır:
Tasarlama kipleri, fiilin ifade ettiği hareketin henüz gerçekleşmediğini, fakat istek, emir, şart veya gereklilik ile tasarlandığını gösterir. Bu kiplerde, zaman kavramı değil, gerçekleşmesi istenen veya düşünülen eylemin durumu ön plandadır. Tasarlama kiplerinin bazı örnekleri şunlardır:
Bir fiilin ifade ettiği eylemin, şekil, zaman ve kişiye bağlı olarak bir yargıya dönüşebilmesi için şahıs ekleri alması gerekir. Çekimli fiillerde tekil ve çoğul olmak üzere üç kişi vardır. Şahıs ekleri, kişi zamirlerinden veya iyelik eklerinden türeyen eklerdir. Emir kipinde ise kişi ekleri kip ekine bağlı olarak değişir.
Bu ekler, zamirlerden türemiştir ve duyulan geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, gereklilik ve istek kiplerinde kullanılır.
Teklik
Çokluk
Bu ekler, iyelik eklerinden türemiştir ve görülen geçmiş zaman ve şart kiplerinde kullanılır.
Teklik
Çokluk
Emir kipinde, kip eki ve kişi eki iç içe geçmiştir. Bu nedenle, kip ekinden sonra ayrı bir kişi eki kullanılmaz. Emir kipinde her şahıs için ayrı bir ek bulunur. Ancak emir kipinin yalnızca ikinci ve üçüncü teklik ve çoğul şahıslarda emir anlamı vardır.
Teklik
Çokluk
Çekimli fiillerde olumsuzluk anlamı, fiillere -ma, -me olumsuzluk eki getirilerek sağlanır.
Örnek:
Çekimli fiillerde soru anlamı ise mi soru edatı ile sağlanır. Ancak, soru edatının yeri, çekimli fiilin kipine göre değişiklik gösterebilir:
Fiilin ifade ettiği olayın hangi zamanda gerçekleştiğini bildiren yapıya zaman denir. Zaman, fiilin çekiminde kullanılarak fiilin hangi zaman diliminde gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini ifade eder. Fiil çekimleri, basit zamanlı ve birleşik zamanlı olarak ikiye ayrılır.
Basit zamanlı çekimler, fiilin kök ya da gövdesine sadece bir kip ekinin getirilmesiyle yapılır. Türkçede bildirme kipleri, basit zamanlı çekimlerle ifade edilir ve beş şekilde kullanılır:
Örnek:
Örnek:
Örnek:
Örnek:
Örnek:
Yorumlar
Henüz hiç yorum yapılmamış. İlk yorumu siz yapın!
Yorum Bırak