Fiillerde Zaman, Kip, Kişi ve Olumsuzluk
Eylül 9, 2024 - Okuma süresi: 6 dakika
Fiillerde Zaman, Kip, Kişi ve Olumsuzluk
Fiiller, dilbilgisinde eylemleri belirtmek ve anlamlarını ifade etmek için çeşitli özelliklere sahiptir. Bu özellikler arasında zaman, kişi, kip ve olumsuzluk bulunur. İşte fiillerin bu dört önemli özelliğini detaylandıran bir inceleme:
Eylemlerde Zaman
Eylemler, zaman kavramını belirlemek için kullanılır. Zaman, soyut bir süre kavramıdır ve başlangıcı, sonu olmaksızın bir akış olarak düşünülür. Genel olarak eylemler zaman açısından üç kategoriye ayrılır:
- Geçmiş Zaman: Eylemin anlatıştan önce yapıldığını ifade eder. Bu zaman diliminde yapılan işler tamamlanmış olarak kabul edilir. Örneğin:
- Orhan dün geldi.
- Sizi aradık.
- Gezmeye gitmişsiniz.
- Şimdiki Zaman: Eylemin hâlihazırda yapıldığını veya yapılmakta olduğunu belirtir. Bu zaman diliminde eylemler devam ediyor ve anlatışla eş zamanlıdır. Örnekler:
- Orhan kapıyı açıyor.
- Ben elimi kaldırıyorum.
- Siz dinliyorsunuz.
- Gelecek Zaman: Eylemin gelecekte, anlatıştan sonra yapılacağını bildirir. Bu zaman diliminde eylemler gelecekte gerçekleştirilecek olarak görülür. Örnekler:
- Orhan bize gelecek.
- Uluslar yükselecek.
- Biz de yükseleceğiz.
Eylemlerde Kişi
Eylemleri gerçekleştiren varlığa kişi denir. Eylemler, kişilere göre üç şekilde çeşitlendirilir:
- Birinci Kişi: Eylemi gerçekleştiren konuşan kişidir. Örnekler:
- getirdim, söyleyeceğim; okuyoruz, yazabildik, yardım edelim.
- İkinci Kişi: Eylemi gerçekleştiren dinleyici kişidir. Örnekler:
- getirdin, söyleyeceksin; okudunuz, anlatabilirsiniz.
- Üçüncü Kişi: Eylemi gerçekleştiren, konuşma ve dinleme dışında kalan kişidir. Örnekler:
- getirdi, söyleyecek, okusun, sorabilir; anlatıyorlar, başarmalılar.
Eylem Kipleri
Eylemler, anlam ve zaman özelliklerine göre çeşitli kiplerle farklı biçimlere girer. Kipler, genel olarak iki ana kategoriye ayrılır:
- Bildirme Kipleri (Haber Kipleri): Eylemin yapıldığını veya yapılacağını belirten kiplerdir. Bu kipler zaman anlamı taşır ve aşağıdaki biçimlerde bulunur:
- Görülen Geçmiş Zaman Kipi: Eylem tabanlarına -di eki eklenir. Örneğin: geldi, gördü.
- Duyulan Geçmiş Zaman Kipi: Eylem tabanlarına -miş eki eklenir. Örnekler: görmüş, almış.
- Şimdiki Zaman Kipi: Eylem tabanlarına -(i)yor eki eklenir. Örnekler: geliyor, çalışıyor.
- Gelecek Zaman Kipi: Eylem tabanlarına -ecek eki eklenir. Örnekler: gelecek, yapacak.
- Geniş Zaman Kipi: Eylem tabanlarına -ir, -ar gibi ekler eklenir. Örnekler: gelir, çalışır.
- Dilek Kipleri (Tasarlama Kipleri): Eyleme dilek anlamı katan kiplerdir. Bu kiplerin özel bir zaman anlamı yoktur ve kendilerini pek gösteren bir gelecek zaman anlamı sezdirebilir. Aşağıdaki biçimlerde bulunur:
- Gereklilik Kipi: Eylemin yapılmasının gerekliliğini bildirir. -meli eki eklenir. Örnekler: çalışmalı, gitmeli.
- İstek Kipi: Eylemin yapılmasını istediğini gösterir. -e eki eklenir. Örnekler: alayım, gidelim.
- Dilek-Şart Kipi: Eylemin dilek ve şart anlamlarını taşır. -se eki eklenir. Örnekler: gelse, okusa.
- Emir Kipi: Eylemin yapılmasını buyurur. Örnekler: yap, git, al.
Eylemlerde Olumsuzluk
Olumsuz eylemler, işin yapılmadığını veya gerçekleşmediğini belirtir. Bu olumsuzluk, -me eki ile sağlanır ve eylem tabanlarının sonuna eklenir. Kalın ünlülerden sonra -ma olurken, dar ünlülerden sonra -mi olur. Örnekler:
- Olumlu: gelir, görür, okur.
- Olumsuz: gelmez, görmez, okumaz.
Eylemlerin kiplerinde olumsuzluk eklenmesiyle kip eki değişmez, fakat geniş zaman kiplerinde değişiklik görülebilir.
Yorumlar
Türkçede cümlelerin bel kemiğini ve anlam yükünü taşıyan en temel unsur fiillerdir. Bir eylemi, oluşu veya durumu bildiren bu sözcükler, tek başlarına basit birer kök gibi görünseler de aldıkları eklerle zaman, niyet, eylemi yapan kişi ve eylemin gerçekleşip gerçekleşmediği gibi çok katmanlı bilgileri bünyelerinde barındırırlar. Bu karmaşık ama bir o kadar da sistemli yapı, dört temel bileşen etrafında şekillenir: zaman, kip, kişi ve olumsuzluk. Bu dört unsur, bir fiilin anlamını tam olarak çözümlemek için anahtar niteliğindedir.
Zaman ve Kip: Eylemin Anlamsal Çerçevesi
Türkçede kip, eylemin hangi niyetle veya hangi bağlamda söylendiğini belirten en geniş kavramdır. Zaman ise kipin bir alt kategorisidir. Kısacası, her zaman bir kiptir ama her kip bir zaman bildirmez. Bu ayrımı anlamak, fiil yapısını kavramanın ilk adımıdır. Kipler temel olarak iki ana gruba ayrılır:
1. Haber (Bildirme) Kipleri: Bu kipler, eylemin ne zaman yapıldığını veya yapılacağını net bir şekilde bildirirler; yani zaman anlamı taşırlar. Beş temel haber kipi bulunur:
* Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (-dı/-di): Konuşanın bizzat tanık olduğu, gördüğü eylemleri anlatır. Örnek: *"Dün akşam filmi izledim."* (Eylemi yapan kişi, izleme eylemine şahittir.)
* Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman (-mış/-miş): Konuşanın başkasından duyduğu, sonradan öğrendiği veya fark ettiği eylemleri ifade eder. Örnek: *“Ali sınavı geçmiş.”* (Söyleyen, bu bilgiyi başkasından duymuştur.)
* Şimdiki Zaman (-yor): Eylemin konuşma anında devam ettiğini bildirir. Örnek: *“Çocuklar bahçede oynuyor.”*
* Gelecek Zaman (-acak/-ecek): Eylemin gelecekte yapılacağını ifade eder. Örnek: *“Yarın seni arayacağım.”*
* Geniş Zaman (-r, -ar/-er): Eylemin her zaman veya düzenli olarak yapıldığını anlatan, alışkanlıkları ve genel geçer doğruları bildiren zamandır. Örnek: *“Güneş doğudan doğar.”*
2. Dilek-Şart Kipleri: Bu kipler ise zaman bildirmezler; bunun yerine bir isteği, şartı, gerekliliği veya emri ifade ederler.
* Gereklilik Kipi (-malı/-meli): Eylemin yapılmasının zorunlu veya gerekli olduğunu belirtir. Örnek: *“Derslerine daha çok çalışmalısın.”*
* İstek Kipi (-a/-e): Bir dileği veya temenniyi ifade eder. Genellikle birinci tekil ve çoğul kişilerde kullanılır. Örnek: *“Hadi sinemaya gidelim.”*
* Dilek-Şart Kipi (-sa/-se): Eylemin gerçekleşmesini bir koşula bağlar veya doğrudan bir dileği ifade eder. Örnek: *“Keşke yağmur yağsa.”* (Dilek) veya *“Erken gelirsen filme yetişiriz.”* (Şart)
* Emir Kipi: Ekinin olmamasıyla ayırt edilir. Doğrudan bir emri veya ricayı bildirir. Birinci tekil ve çoğul kişide çekimi yoktur. Örnek: *“Kapıyı kapat.”*
Kişi: Eylemin Faili
Bir eylemin kim tarafından yapıldığını belirten eklere kişi (şahıs) ekleri denir. Türkçenin sondan eklemeli yapısı sayesinde, fiilin sonuna gelen bu ekler sayesinde eylemi yapan kişiyi net bir şekilde anlarız. Bu nedenle çoğu zaman "ben, sen, o" gibi şahıs zamirlerini kullanmaya gerek kalmaz.
Örnek olarak "gelmek" fiilini şimdiki zamanda çekimleyelim:
* (Ben) gel-iyor-um (1. Tekil Kişi)
* (Sen) gel-iyor-sun (2. Tekil Kişi)
* (O) gel-iyor (3. Tekil Kişi eki yoktur)
* (Biz) gel-iyor-uz (1. Çoğul Kişi)
* (Siz) gel-iyor-sunuz (2. Çoğul Kişi)
* (Onlar) gel-iyor-lar (3. Çoğul Kişi)
Olumsuzluk: Eylemin Gerçekleşmeme Durumu
Bir eylemin yapılmadığını veya yapılmayacağını bildirmek için olumsuzluk eki olan -ma/-me kullanılır. Bu ek, dilimizdeki en temel ve işlevsel eklerden biridir. Yapısal olarak daima fiil kökünden veya gövdesinden hemen sonra, kip ve kişi eklerinden önce gelir.
* *gel-me-di-m* (gelmedim)
* *oku-ma-yacak-sın* (okumayacaksın)
* *sev-me-meli-yiz* (sevmemeliyiz)
Geniş zamanın olumsuzluğunda ise bir istisna vardır. İkinci ve üçüncü kişilerde olumsuzluk eki -maz/-mez şeklinde kullanılır: *gelir* (olumlu) -> *gel-mez (olumsuz); *gidersin* (olumlu) -> *git-mez-sin (olumsuz).
Sonuç olarak, Türkçede bir fiil kökü bu dört temel unsurun eklenmesiyle tam anlamını kazanır. Örneğin, *“görmemelisiniz”* fiilini incelediğimizde:
* gör-: fiil kökü (eylemin kendisi)
* -me-: olumsuzluk eki (eylemin yapılmaması)
* -meli-: gereklilik kipi (niyet)
* -siniz: 2. çoğul kişi eki (eylemi yapanlar)
tüm bilgileri tek bir kelimede görebiliriz. Bu yapı, Türkçenin ne kadar matematiksel ve düzenli bir dil olduğunun en güzel kanıtıdır. Fiillerdeki bu dörtlü sistemi anlamak, dili doğru ve etkili kullanmanın temelini oluşturur.
Yorum Bırak