Fiillerde Yapı Örnekli Anlatım
Eylül 13, 2024 - Okuma süresi: 12 dakika
Fiiller, yapıları bakımından üç ana gruba ayrılır:
1. Basit Fiiller
Basit fiiller, kök halinde bulunan ve hiçbir yapım eki almamış, tek bir sözcükten oluşan fiillerdir. Bu fiiller, herhangi bir ek veya değişiklik içermez ve bu nedenle en temel fiil türüdür.
Örnekler:
- Koş-: Koşmak
- At-: Atmak
- Tut-: Tutmak
2. Türemiş Fiiller
Türemiş fiiller, eylem ya da ad köklerinden, gövdelerinden çeşitli yapım ekleri eklenerek oluşturulan fiillerdir. Türemiş fiiller, ad köklerinden türetilen, yansımalardan türetilen ve eylem köklerinden türetilenler olmak üzere üç ana kategoriye ayrılır.
1. Ad Köklerinden Türemiş Fiiller
Bu fiiller, ad köklerine eklenen yapım ekleriyle türetilir ve genellikle isimlerden fiil oluşturur.
Örnekler:
- İzle-: İzlemek (ad kökünden türetilmiştir)
- Azal-: Azalmak (ad kökünden türetilmiştir)
- Evlen-: Evlenmek (ad kökünden türetilmiştir)
- Başla-: Başlamak (ad kökünden türetilmiştir)
- Kısal-: Kısalmak (ad kökünden türetilmiştir)
- İncel-: İncelmek (ad kökünden türetilmiştir)
- Sus-: Susmak (ad kökünden türetilmiştir)
2. Yansımalardan Türemiş Fiiller
Yansıma fiilleri, seslerin doğrudan etkileriyle türetilmiş fiillerdir ve genellikle doğal seslerin taklit edilmesiyle ortaya çıkar.
Örnekler:
- Şırılda-: Şırıldamak (yansımadan türetilmiştir)
- Horla-: Horlamak (yansımadan türetilmiştir)
- Çatla-: Çatlamak (yansımadan türetilmiştir)
3. Eylem Köklerinden Türemiş Fiiller
Bu fiiller, mevcut eylem köklerine yapım eklerinin eklenmesiyle türetilir ve genellikle fiillerin türemiş halleri olarak kullanılır.
Örnekler:
- Oku-t-: Okutmak (eylem kökünden türetilmiştir)
- At-ış-: Atış (eylem kökünden türetilmiştir)
- Ak-ıt-: Akıtmak (eylem kökünden türetilmiştir)
- Sık-ıl-: Sıkılmak (eylem kökünden türetilmiştir)
- Yaz-ıl-: Yazılmak (eylem kökünden türetilmiştir)
- Uç-ur-: Uçurmak (eylem kökünden türetilmiştir)
- Kop-ar-: Koparmak (eylem kökünden türetilmiştir)
3. Birleşik Fiiller
Birleşik fiiller, en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan fiillerdir. Bu fiillerde, en az bir sözcüğün fiil olması gerekir. Birleşik fiiller, fiil yapı bölümünün en karmaşık konularından biridir ve üç ana başlık altında incelenir:
a. Kurallı Birleşik Fiiller
Kurallı birleşik fiiller, belirli kurallara göre iki fiilin bir araya gelmesiyle oluşur ve genellikle “fiil + fiil” şeklindedir. Bu tür fiiller kendi içinde dört gruba ayrılır:
1. Yeterlilik Fiilleri
Bu fiiller, eylem kök veya gövdesine “a + bil-“, “e + bil-” fiillerinin eklenmesiyle oluşur. Birinci fiilin anlamına “gücü yetme” veya “başarma” anlamını katar.
Örnekler:
- Yarın arkadaşlar gelebilir. (İhtimal anlamında)
- Ahmet bu çantayı taşıyabilir. (Gücü yetmek anlamında)
- Sınavı geçebilir misiniz? (İstek, rica anlamında)
- Ödevlerinizi bitirebildiniz mi? (Yetiştirme anlamında)
- Bu şekilde çalışırsa YGS’de yüksek puan alabilir. (Başarabilir anlamında)
Not: Yeterlilik fiilinin olumsuz biçimlerinde “bil-” fiilinin kullanımı düşer. Örneğin, “yazamamak” (olumlu şekli: “yazabilmek”) olarak kullanılır. Türkçede “yazabilemez” gibi bir kullanım yer almaz, bu nedenle “bil-” fiili düşer.
2. Tezlik Fiilleri
Bu fiiller, eylem kök veya gövdesine “ı + ver-” fiilinin eklenmesiyle oluşturulur. Bu yapı, birinci fiilin anlamına “tezlik” yani “hemen” anlamını katar.
Örnekler:
- Ahmet bu yazıları yazıver. (Hemen anlamında)
- Ayşe okuldan sonra evine geliverdi. (Zaman kaybetmeden anlamında)
- Hasan bu yazıya bir bakıver. (Acelece anlamında)
- Bakkaldan söylediklerimi alıver sonra hesaplaşırız. (Çabukluk anlamında)
Olumsuz Şekil: Tezlik fiillerin olumsuz biçimlerinde, örneğin “yazıvermedi”, “gelivermedi” gibi kullanımlar görülür.
3. Süreklilik Fiilleri
Bu fiiller, eylem kök veya gövdesine “a + kal-“, “e + dur-“, “e + gel-” fiil eklerinden biri eklenerek yapılır. Bu yapı, fiile “devamlılık” anlamı katar.
Örnekler:
- Annesinin arkasından bakakaldı. (Sürekli baktı anlamında)
- Öğretmenimiz fiil konusunu işlerken Ali uyuyakalmış. (Uzun zamandır uyuyor anlamında)
- Bunlar atalarımızdan süregelmiş. (Devamlılık anlamında)
- Siz çocuklara bakadurun, onları yakında göndereceğiz. (Bakmaya devam edin anlamında)
- Oradakileri görünce hepimiz orada donakaldık. (Süreklilik anlamında)
4. Yaklaşma Eylemi
Bu fiiller, eylem kök veya gövdesine “a + yaz-“, “e + yaz-” fiil ekleri eklenerek oluşturulur. Birinci fiilin anlamına “az kalsın” anlamı katar. Yaklaşma eyleminin olumsuz şekli yoktur ve olumlu kullanımı yaygın değildir.
Örnekler:
- O büyük kazada az kalsın ölecekti. (Az kalsın ölüyordu)
- Buzlu yolda dengesiz yürüyünce düşeyazdı. (Az kalsın düşüyordu)
b. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller
Bu fiiller, ad soylu bir sözcükle “etmek”, “olmak”, “kılmak”, “eylemek” gibi yardımcı fiillerin birleşmesiyle oluşur. Yardımcı fiiller bazen bitişik, bazen de ayrı yazılır. Birleşme durumunda ses olayı varsa fiil bitişik yazılır; ses olayı yoksa ayrı yazılır.
Örnekler:
- Bütün olanlara büyük bir teslimiyetle sabrediyor. (Ses düşmesi olduğundan birleşik yazılmış)
- Bunların bir gün başına geleceğini önceden hissetmişti. (Ses türemesi olduğundan birleşik yazılmış)
- Fiilde yapı konusunu bir daha anlatması için öğretmeninden rica etti. (Ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)
- Annesinin elini bir an bırakan çocuk yolda kayboldu. (Ses düşmesi olduğundan birleşik yazılmış)
- Bütün işleri ona bırakınca adamcağız mahvoldu. (Ses düşmesi olduğundan birleşik yazılmış)
- Konuklara programın akışını arz etti. (Ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)
- Yarışmada derece yapan öğrenciyi odasına çağırdı, tebrik etti. (Ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)
- O kadirşinas insanlar, göçmen kuşlar gibi bu diyarları bir bir terk etti. (Ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)
Not: Yardımcı fiillerle oluşturulan fiillerde, anlamsal ağırlık ad soylu sözcüğün üzerindedir.
Uyarı: “Etmek” ve “olmak” fiilleri, kimi zaman cümlelerde yardımcı fiil olmaktan çıkar ve asıl eylem olarak kullanılır. Bu fiiller aşağıdaki özellikleri taşıdığında asıl eylem olur:
- Cümlede birleşik fiil oluşturmuşlarsa yardımcı eylemdir; tek başlarına bir eylem anlamına sahipse asıl eylemdir.
- Tek başlarına tam bir eylem anlamına sahipseler asıl eylemdir; aksi takdirde yardımcı eylemdir.
- Kendilerinden önceki sözleri özne, nesne, tümleç olarak alırlarsa asıl eylemdir.
Örnekler:
- Bu ev on milyar eder. (Tutmak anlamında)
- Sabah erken evde olmalısın. (Bulunmak anlamında)
- Aldığın giysi üzerime oldu. (Bedenen uymak anlamında)
- Meyveler henüz olmamış. (Olgunlaşmamış anlamında)
- Orada ne ettiniz, adamlar kaçtı? (Yapmak anlamında)
- Akşam herkes evinde olsun. (Bulunmak anlamında)
c. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller, kurallar olmadan oluşur ve genellikle deyimleşmiş hallerdir.
1. Her iki sözcük de gerçek anlamından uzaklaşmıştır. Bitişik yazılır.
Örnekler:
- Sınava tam zamanında başvurmuş.
- Yardan da serden de vazgeçer bir an şair.
- Bunların doğru olduğunu varsayalım.
2. Birinci sözcükleri gerçek anlamında, ikinci sözcükleri gerçek anlamından uzaklaşmış birleşik fiiller. Bu fiiller ayrı yazılır.
Örnekler:
- Bu konuda ne yapacağıma henüz karar vermedim.
- Kore Savaşı’nda geleceğin aydınlık günleri için gazi olmuştu.
- Yetim kalır sevdayla çarpan bu yaralı yürek.
- O, sorulan sorulara çabucak cevap verdi.
3. Deyim şeklinde oluşan birleşik fiiller. Bu fiiller deyim olduklarından ayrı yazılır.
Örnekler:
- Ameliyat olacağını öğrenince etekleri tuttu.
- Köyü, çocukluk yılları gözünden tütüyordu.
- Söylediklerini yaptıramayınca küplere bindi.
- Baktık ki sonuç almayacak, ağırdan aldı meseleyi.
- Annesinin kazada öldüğünü televizyondan öğrenince aklını oynattı.
- Betül annesine kavuşmak için can atar.
Bu şekilde, fiillerin yapıları ve türleri daha detaylı bir şekilde açıklanmış olur.
Yorumlar
Türkçede fiillerin yapısal analizi, dilin temel dinamiklerini anlamak için kritik bir öneme sahiptir. Fiiller, sadece bir eylemi, oluşu veya durumu bildirmekle kalmaz, aynı zamanda köklerine eklenen ekler veya başka kelimelerle birleşerek çok katmanlı anlamlar oluştururlar. Yapılarına göre fiiller üç ana başlıkta incelenir: Basit Fiiller, Türemiş Fiiller ve Birleşik Fiiller. Her bir kategori, fiilin nasıl oluştuğunu ve hangi dilbilgisel süreçlerden geçtiğini gösterir.
### 1. Basit Fiiller
Basit fiiller, herhangi bir yapım eki almamış, kök halindeki fiillerdir. Bu fiiller, anlam değişikliğine yol açan bir ek almazlar; ancak zaman, kişi, kip gibi anlamlar katan çekim eklerini alabilirler. Çekim ekleri, fiilin yapısını değiştirmediği için fiil basit kalmaya devam eder. Temel eylemleri ifade eden kelimelerin çoğu bu gruba girer.
Örneğin, `gel-`, `gör-`, `koş-`, `oku-`, `yaz-`, `sev-`, `bak-` gibi fiiller kök halindedir ve basittir. Cümle içinde kullanıldıklarında aldıkları ekler onların yapısını değiştirmez:
* "Dün akşam bize geldi." (Burada `-di` geçmiş zaman ekidir, yani bir çekim ekidir. Fiilin kökü olan `gel-` değişmemiştir.)
* "Her gün kitap okur." (`-r` geniş zaman ekidir ve fiilin yapısını etkilemez.)
* "Bu manzaraya bakmalısın." (`-malı` gereklilik kipi ekidir, yapıyı değiştirmez.)
### 2. Türemiş Fiiller
Türemiş fiiller, isim veya fiil köklerine yapım ekleri getirilerek oluşturulan yeni fiillerdir. Bu ekler, kökün anlamını değiştirerek ondan yeni bir fiil türetir. Türemiş fiiller iki alt başlıkta incelenebilir:
#### a) İsimden Türemiş Fiiller
İsim kök veya gövdelerine fiil yapım ekleri getirilerek oluşturulurlar. Bu sayede cansız bir varlık, bir kavram veya bir özellik, bir eyleme dönüşür.
* `baş` (isim) + `-la` → `başla-` (fiil)
* `su` (isim) + `-la` → `sula-` (fiil)
* `göz` (isim) + `-le` → `gözle-` (fiil)
* `az` (sıfat/isim) + `-al` → `azal-` (fiil)
* `yön` (isim) + `-el` → `yönel-` (fiil)
* `benim` (zamir) + `-se` → `benimse-` (fiil)
Örnek Cümle: "Bahçıvan, kuruyan çiçekleri özenle suladı."
#### b) Fiilden Türemiş Fiiller
Fiil kök veya gövdelerine fiil yapım ekleri getirilerek mevcut fiilden yeni bir anlam taşıyan başka bir fiil elde edilir. Bu ekler genellikle fiile işteşlik (karşılıklı yapma), ettirgenlik (başkasına yaptırma) veya edilgenlik (eylemden etkilenme) gibi anlamlar katar.
* `gör-` (fiil) + `-üş` → `görüş-` (fiil) (İşteşlik)
* `yaz-` (fiil) + `-dır` → `yazdır-` (fiil) (Ettirgenlik)
* `sev-` (fiil) + `-il` → `sevil-` (fiil) (Edilgenlik)
* `koş-` (fiil) + `-tur` → `koştur-` (fiil) (Ettirgenlik)
* `çık-` (fiil) + `-ar` → `çıkar-` (fiil) (Ettirgenlik)
Örnek Cümle: "Öğretmen, öğrencisine uzun bir kompozisyon yazdırdı."
### 3. Birleşik Fiiller
Birleşik fiiller, en az iki kelimenin bir araya gelerek tek bir eylemi karşılayacak şekilde kalıplaşmasıyla oluşur. Anlam ve kuruluş biçimlerine göre üç gruba ayrılırlar:
#### a) Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Fiiller
Bir isim soylu kelimenin ardından etmek, olmak, kılmak, eylemek gibi yardımcı eylemlerin getirilmesiyle oluşturulur.
* `yardım etmek`, `teşekkür etmek`, `hissetmek` (ses olayı var), `hasta olmak`, `memnun olmak`, `namaz kılmak`, `etkili kılmak`.
Örnek Cümle: "Bu zor günümde bana yardım etti."
#### b) Kurallı (Özel) Birleşik Fiiller
İki fiilin belirli kurallara göre birleşmesiyle oluşur ve daima bitişik yazılırlar. Bu fiiller, ana fiile yeterlilik, tezlik, süreklilik ve yaklaşma gibi özel anlamlar katarlar.
* Yeterlilik (-ebilmek): Bir eylemi yapmaya gücü yetme anlamı katar.
* `çöz-` + `-ebilmek` → `çözebilmek` ("Bu soruyu çözebilirim.")
* Tezlik (-ıvermek): Eylemin çabucak, aniden yapıldığını belirtir.
* `gel-` + `-ivermek` → `gelivermek` ("Misafirler aniden geliverdi.")
* Süreklilik (-ekalmak, -edurmak, -egelmek): Eylemin devam ettiğini belirtir.
* `bak-` + `-akalmak` → `bakakalmak` ("Giden arabanın ardından bakakaldı.")
* `süre-` + `-gelmek` → `süregelmek` ("Bu gelenek yıllardır süregelmektedir.")
* Yaklaşma (-eyazmak): Eylemin neredeyse, az kalsın olacağını belirtir.
* `düş-` + `-eyazmak` → `düşeyazmak` ("Merdivenlerden inerken düşeyazdı.")
#### c) Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller
Genellikle bir isim ve bir fiilden oluşan, ancak zamanla kelimelerin kendi gerçek anlamlarından uzaklaşarak tamamen yeni ve mecazi bir anlam kazandığı yapılardır. Bu yapılar çoğunlukla deyimler olarak bilinir ve ayrı yazılırlar.
* `göze girmek` (beğenilmek)
* `kulak kabartmak` (gizlice dinlemeye çalışmak)
* `etekleri zil çalmak` (çok sevinmek)
* `küplere binmek` (çok sinirlenmek)
* `dil dökmek` (ikna etmek için çok konuşmak)
Örnek Cümle: "Sınavı kazandığını öğrenince etekleri zil çaldı."
Sonuç olarak, fiillerin yapısal özelliklerini bilmek, bir cümlenin anlamını doğru yorumlamak, kelime türetme mantığını kavramak ve Türkçenin zengin ifade gücünü daha derinden anlamak için vazgeçilmez bir temeldir.
Türkçede fiiller, anlam ve cümledeki işlevlerinin yanı sıra yapısal özellikleriyle de dilin temel taşlarını oluşturur. Bir fiilin nasıl oluştuğunu, hangi ekleri alarak yeni anlamlar kazandığını veya başka kelimelerle nasıl birleştiğini bilmek, dilin mantığını kavramak için kritik öneme sahiptir. Fiiller, yapılarına göre üç ana kategoriye ayrılır: Basit Fiiller, Türemiş Fiiller ve Birleşik Fiiller.
### 1. Basit Fiiller
Adından da anlaşılacağı gibi, yapısal olarak en temel formdaki fiillerdir. Herhangi bir yapım eki almamış, kök halindeki fiiller bu gruba girer. Bu fiiller, anlamlarını doğrudan köklerinden alırlar.
Örneğin; `gel-`, `gör-`, `bak-`, `oku-`, `sev-`, `yaz-`, `iç-` gibi fiiller basit yapılıdır.
Burada dikkat edilmesi gereken en önemli nokta, fiillere gelen kip ve kişi ekleri (çekim ekleri) gibi eklerin, fiilin basit yapısını değiştirmemesidir. Çekim ekleri fiile zaman, şahıs gibi anlamlar katsa da yeni bir kelime türetmez.
* `gör-` (basit fiil kökü)
* `gördü` (görülen geçmiş zaman eki almış, yapıca basit)
* `görmelisin` (gereklilik kipi ve ikinci tekil şahıs eki almış, yapıca basit)
* `okuyacaklar` (gelecek zaman ve üçüncü çoğul şahıs eki almış, yapıca basit)
### 2. Türemiş Fiiller
İsim veya fiil köklerine çeşitli yapım ekleri getirilerek yeni bir anlam taşıyan fiiller oluşturulmasıyla ortaya çıkarlar. Bu ekler, kökün anlamını değiştirerek onu yeni bir eyleme dönüştürür. Türemiş fiiller iki şekilde oluşur:
a) İsim Kökünden Türeyen Fiiller: İsim soylu bir sözcüğe yapım eki getirilerek fiil elde edilir.
* `baş` (isim) + `-la` → `başla-` (fiil)
* `göz` (isim) + `-le` → `gözle-` (fiil)
* `su` (isim) + `-la` → `sula-` (fiil)
* `az` (isim) + `-al` → `azal-` (fiil)
* `kan` (isim) + `-a` → `kana-` (fiil)
b) Fiil Kökünden Türeyen Fiiller: Bir fiil köküne, anlamını değiştiren başka bir yapım eki getirilerek yeni bir fiil oluşturulur. Bu ekler genellikle fiile ettirgenlik, edilgenlik, işteşlik gibi anlamlar katar.
* `yaz-` (fiil) + `-dır` → `yazdır-` (ettirgen, başkasına yaptırma anlamı)
* `sev-` (fiil) + `-il` → `sevil-` (edilgen, eylemden etkilenme anlamı)
* `gör-` (fiil) + `-üş` → `görüş-` (işteş, karşılıklı yapma anlamı)
* `çık-` (fiil) + `-ar` → `çıkar-` (eski anlamıyla bağlantılı yeni bir eylem)
### 3. Birleşik Fiiller
En az iki kelimenin bir araya gelerek tek bir eylemi karşılayacak şekilde kalıplaşmasıyla oluşan fiillerdir. Bu kategori, kendi içinde üç alt başlığa ayrılır ve Türkçenin anlam zenginliğini en iyi yansıtan yapılardan biridir.
a) Kurallı Birleşik Fiiller: Bir fiile, kalıplaşmış belirli fiillerin (-ebilmek, -ivermek, -ekalmak, -eyazmak) getirilmesiyle oluşur ve daima bitişik yazılır. Her birinin kattığı özel bir anlam vardır.
* Yeterlilik (-ebilmek): Gücü yetme veya olasılık anlamı katar. Örnek: `Bu soruyu çözebilirim.` (`çözmeye gücüm yeter`), `Bugün yağmur yağabilir.` (`yağma olasılığı var`)
* Tezlik (-ivermek): Eylemin çabucak, aniden yapıldığını belirtir. Örnek: `Merdivenlerden düşen çocuğu tutuverdi.` (`aniden tuttu`)
* Sürerlik (-ekalmak, -edurmak, -egelmek): Eylemin devam ettiğini ifade eder. Örnek: `Arkasından öylece bakakaldım.` (`bakma eylemi sürdü`), `Siz gidedurun, ben geliyorum.` (`gitmeye devam edin`), `Bu gelenek yıllardır süregelmiş.` (`sürmeye devam etmiş`)
* Yaklaşma (-eyazmak): Eylemin gerçekleşmesine çok az kaldığını belirtir. Örnek: `Korkudan öleyazdım.` (`neredeyse ölüyordum`)
b) Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Fiiller: Bir isim soylu sözcüğün yanına etmek, olmak, kılmak, eylemek, buyurmak gibi yardımcı fiillerin getirilmesiyle oluşur.
* `yardım etmek`, `dans etmek`, `telefon etmek`
* `hasta olmak`, `pişman olmak`, `mutlu olmak`
* `namaz kılmak`, `etkili kılmak`
* `seyir eylemek`, `emir buyurmak`
Yazım Kuralı: Eğer isim ve yardımcı fiil birleşirken arada bir ses düşmesi veya ses türemesi oluyorsa, bu fiiller bitişik yazılır. Aksi takdirde ayrı yazılır.
* `his + etmek` → `hissetmek` (ses türemesi)
* `kayıp + olmak` → `kaybolmak` (ses düşmesi)
* `emir + etmek` → `emretmek` (ses düşmesi)
c) Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller: Genellikle deyim şeklinde karşımıza çıkan bu fiillerde, kelimeler kendi gerçek anlamlarını yitirerek tamamen yeni ve mecazi bir anlam kazanır. Kelimeler birbirinden ayrılamaz bir bütün oluşturur ve genellikle ayrı yazılır.
* göze girmek (beğenilmek)
* kulak kabartmak (gizlice dinlemeye çalışmak)
* etekleri zil çalmak (çok sevinmek)
* küplere binmek (çok sinirlenmek)
* ağzında bakla ıslanmamak (sır tutamamak)
Sonuç olarak, fiillerin yapısal özelliklerini anlamak, bir cümlenin derinliğini ve eylemin hangi yolla ifade edildiğini kavramamızı sağlar. Basit bir kökten yola çıkıp eklerle yeni anlamlar türetmek veya kelimeleri birleştirerek deyimsel ifadeler oluşturmak, Türkçenin ne kadar esnek ve zengin bir dil olduğunun en güzel kanıtıdır.
Yorum Bırak