Fiillerde Olumsuzluk Nasıl Yapılır? Örnekler Fiil kök veya gövdelerine, kip eklerinden önce getirilen “-me, -ma” olumsuzluk ekleri kullanılarak olumsuz fiil yapılır.
Örnekler:
Koştu: Koşmadı
Uyudu: Uyumadı
Not: Geniş zamanın olumsuz şekli “-mez, -maz” ekleriyle oluşturulur.
Örnekler:
Koşarsın: Koşmazsın
Uyursun: Uyumazsın
Türkçede olumsuzluk, çeşitli ekler, kelimeler ve yapılarla dile getirilen bir kavramdır. Bu olumsuzluk, hem fiil cümlelerinde hem de isim cümlelerinde kullanılmaktadır.
Türkçede olumsuzluk en yaygın olarak eklerle sağlanır. En bilinen olumsuzluk ekleri arasında “-mA”, “-mAz”, “-mAdAn” ve “-sIz” yer alır. Bu ekler, fiiller ve isimlerle kullanılarak olumsuz anlamlar oluşturur. Örneğin:
Bazı durumlarda olumsuzluk, eklerle değil, belirli kelimelerle sağlanır. “Değil”, “Yok”, “Hiç”, “Ne… Ne de” gibi kelimeler olumsuz anlamlar taşır. Örneklerle açıklamak gerekirse:
Türkçede olumsuzluk, ekler ve kelimelerle çeşitli şekillerde dile getirilir.
Yorumlar
Türkçe'de fiillerin olumsuz yapısı, dilin temel dinamiklerinden birini oluşturur ve eylemin gerçekleşmediğini, yapılmadığını veya yapılmayacağını ifade etmek için kullanılır. Bu yapı, temel olarak fiil kök veya gövdesine getirilen -ma / -me olumsuzluk eki ile kurulur. Ancak bu basit kural, fiilin çekimlendiği kip ve zamana göre çeşitli ses olayları ve kural değişiklikleri gösterebilir. Bu nedenle, fiillerde olumsuzluğu anlamak, sadece bir ek öğrenmekten daha fazlasını gerektirir.
### Temel Kural: -ma / -me Eki ve Büyük Ünlü Uyumu
Türkçedeki tüm ekler gibi, -ma / -me olumsuzluk eki de büyük ünlü uyumu (kalınlık-incelik uyumu) kuralına tabidir.
* Eğer fiil kökündeki son ünlü kalın ise (a, ı, o, u), olumsuzluk eki -ma olur.
* Örnek: `yap-mak` → `yapmamak`, `koş-mak` → `koşmamak`, `bak-mak` → `bakmamak`
* Eğer fiil kökündeki son ünlü ince ise (e, i, ö, ü), olumsuzluk eki -me olur.
* Örnek: `gel-mek` → `gelmemek`, `sev-mek` → `sevmemek`, `gör-mek` → `görmemek`
Bu temel yapı, fiilin mastar halinde veya emir kipinin olumsuzunda net bir şekilde görülür: `Git!` (olumlu emir) → `Gitme!` (olumsuz emir).
### Zaman Kiplerine Göre Olumsuzluk
Fiillerde olumsuzluk ekinin asıl karmaşıklığı, zaman ekleriyle birleştiğinde ortaya çıkar.
1. Şimdiki Zaman (-yor): Şimdiki zamanın olumsuzu, en sık karşılaşılan ses olaylarından biri olan ünlü daralmasını içerir. -ma / -me ekindeki geniş ünlüler (a/e), `-yor` ekinin etkisiyle daralarak `ı, i, u, ü` seslerine dönüşür.
* `gel-me-yor` → `gelmiyor` (e → i)
* `yap-ma-yor` → `yapmıyor` (a → ı)
* `oku-ma-yor` → `okumuyor` (a → u)
* `gör-me-yor` → `görmüyor` (e → ü)
Bu nedenle, şimdiki zamanın olumsuzluk eki pratikte -mı/-mi/-mu/-mü şeklinde kullanılır.
2. Geniş Zaman (-r, -ar, -er): Geniş zamanın olumsuzu, diğer zamanlardan tamamen farklı bir yapıya sahiptir. Burada -ma / -me eki doğrudan kullanılmaz; bunun yerine -maz / -mez ekleri devreye girer. Bu, Türkçedeki en belirgin kuralsız yapılardan biridir.
* `gider` (olumlu) → `gitmez` (olumsuz)
* `yapar` (olumlu) → `yapmaz` (olumsuz)
* Önemli Not: Birinci tekil (ben) ve birinci çoğul (biz) şahıslarda sondaki `-z` sesi düşer.
* Ben gelirim → Ben gelmem
* Biz okuruz → Biz okumayız
3. Gelecek Zaman (-acak / -ecek): Gelecek zamanda olumsuzluk, temel kurala uygun şekilde yapılır. Fiil kökü, olumsuzluk eki ve zaman eki arasına `y` kaynaştırma harfi gelir.
* `gel-me-y-ecek` → `gelmeyecek`
* `bak-ma-y-acak` → `bakmayacak`
4. Görülen Geçmiş Zaman (-dı / -di): Bu zamanda da olumsuzluk eki -ma / -me kurala uygun olarak eklenir.
* `gör-me-di` → `görmedi`
* `al-ma-dı` → `almadı`
5. Öğrenilen Geçmiş Zaman (-mış / -miş): Aynı şekilde, kurala uygun bir birleşme görülür.
* `gel-me-miş` → `gelmemiş`
* `unut-ma-mış` → `unutmamış`
### Dilek Kiplerinde Olumsuzluk
Dilek kiplerinde de olumsuzluk -ma / -me eki ile yapılır ve genellikle düzenlidir.
* Gereklilik Kipi (-malı / -meli): `git-me-meli`, `konuş-ma-malı`.
* İstek Kipi (-a / -e): `gel-me-y-elim`, `bak-ma-y-asın`.
* Şart Kipi (-sa / -se): `gör-me-se`, `yap-ma-sa`.
### Olumsuz Soru Biçimi
Bir eylemin yapılıp yapılmadığını sormak için olumsuz yapıya soru eki mı/mi/mu/mü eklenir. Soru eki her zaman kendinden önceki kelimeden ayrı yazılır.
* `Gelmiyor mu?` (Şimdiki zaman)
* `Yapmaz mısın?` (Geniş zaman)
* `Görmedin mi?` (Geçmiş zaman)
### Fiil Olumsuzluğu ve İsim Olumsuzluğu Ayrımı: "-ma/-me" vs. "değil"
Türkçede sıkça karıştırılan bir nokta, fiillerin olumsuzluğu ile isim cümlelerinin olumsuzluğu arasındaki farktır.
* Fiiller, eylemler -ma / -me eki ile olumsuz yapılır: `O, ders çalışmıyor.`
* İsimler, sıfatlar veya durum bildiren ifadeler ise değil edatıyla olumsuz yapılır: `O, öğrenci değil.` `Hava bugün soğuk değil.`
Bu iki yapıyı karıştırmamak, doğru bir Türkçe kullanımı için kritik öneme sahiptir.
---
#### Çözümlü Örnek Soru
Soru: "Her hafta sonu ailesini ziyaret eder." cümlesinin olumsuz hali aşağıdakilerden hangisidir?
a) Her hafta sonu ailesini ziyaret etmiyor.
b) Her hafta sonu ailesini ziyaret etmedi.
c) Her hafta sonu ailesini ziyaret etmez.
d) Her hafta sonu ailesini ziyaret etmeyecek.
Çözüm: Cümlenin fiili "eder", geniş zamanda (geniş zaman) çekimlenmiştir. Geniş zamanın olumsuzu, -maz / -mez ekleriyle yapılır. "eder" fiilinin olumsuzu "etmez" şeklindedir. Dolayısıyla doğru cevap C seçeneğidir. Diğer seçenekler farklı zaman kiplerinin olumsuzlarını ifade etmektedir: (a) şimdiki zaman, (b) geçmiş zaman, (d) gelecek zaman.
Yorum Bırak