Fiillerde Kip ve Zaman Örnekli Anlatım
Eylül 15, 2024 - Okuma süresi: 5 dakika
Fiiller, zaman bakımından iki ana kategoriye ayrılır:
1. Basit Zamanlı Fiiller
Bu tür fiiller, yalnızca bir haber veya dilek kipi ile çekimlenmiş olan fiillerdir. Basit zamanlı fiiller, sadece tek bir kip ekini alarak oluşturulurlar.
Örnekler:
- Öğrenciler derslerine düzenli olarak çalışmıştır.
- Siz eve ne zaman döneceksiniz?
- Şu anda biz sizi bekliyoruz.
- Yarın size geleceğiz.
- Her sabah koşuya çıkıyorum.
- Okula zamanında varmalısın.
- Soruları birlikte gözden geçirelim.
- Keşke zamanında burada olsaydınız.
- Lütfen hemen yerinize oturun.
2. Bileşik Zamanlı Fiiller
Bileşik zamanlı fiiller, birden fazla kip eki alarak oluşan eylemlerdir. Bu fiiller, basit zamanlı fiillere ek fiilin “-di, -miş, -ise” çekim eklerinin getirilmesiyle oluşturulur. Türkçede beş haber kipi ve dört dilek-şart kipi bulunur. Toplamda dokuz kip mevcuttur ve bunlar arasında iki tür bileşik zamanlı fiil oluşturulabilir.
A. Hikâye Birleşik Zaman
Bu tür fiiller, basit kipli fiillere ek fiilin “-idi” çekimini ekleyerek yapılır. Hikâye birleşik zamanlı fiiller, zaman eklerinin iki tane olduğu fiillerdir.
Örnekler:
- O, kitap yazmıştı: Yazmış idi / öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi
- Hava nasıl olacaktı? / Gelecek zamanın hikâyesi
- Gelecekte yazacağı kitaplardan bahsetti: Yazacak idi / Gelecek zamanın hikâyesi
- O, alışveriş yapmak istedi: Yaza idi / İstek kipinin hikâyesi
- Evin dekorasyonunu yapmadı: Yazsaydı / Şart kipinin hikâyesi
- Bu işin yapılması gerekiyordu: Yazmalı idi / Gereklilik kipinin hikâyesi
B. Rivayet Birleşik Zaman
Bu fiiller, basit kipli fiillere ek fiilin “-imiş” çekim ekini getirerek yapılır. Rivayet birleşik zamanlı fiillerde de iki tane kip veya zaman eki bulunur.
Örnekler:
- O, kitabı okuyormuş: Okuyor imiş / Şimdiki zamanın rivayeti
- Bir sonraki adımda ne yapacakmış: Yapacak imiş / Gelecek zamanın rivayeti
- O, bu durumu biliyormuş: Biliyor imiş / Öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti
- Kitapları getirmedi: Getirmiş imiş / Öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti
- Bu yemeği daha önce yemiş: Yemiş imiş / Öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti
- Çalışmasını istiyormuş: İstiyormuş imiş / Gereklilik kipinin rivayeti
C. Şart Birleşik Zaman
Bu fiiller, basit kipli fiillere ek fiilin “-ise” çekimini ekleyerek yapılır. Şart birleşik zamanlı fiillerde, iki tane kip veya zaman ekinin kullanımı söz konusudur.
Örnekler:
- Eğer çalışıyorsa: Çalışıyor ise / Şimdiki zamanın şartı
- Dışarı çıkacaksa: Çıkacak ise / Gelecek zamanın şartı
- Eğer yazmışsa: Yazmış ise / Öğrenilen geçmiş zamanın şartı
- Kitapları bitirmişse: Bitirmiş ise / Öğrenilen geçmiş zamanın şartı
- Eğer düzenliyorsa: Düzenliyor ise / Geniş zamanın şartı
- Sözleri dinlemişse: Dinlemiş ise / Öğrenilen geçmiş zamanın şartı
Fiillerde Olumsuzluk
Bir fiilin olumsuz hale getirilmesi, fiil kök veya gövdesine kip eklerinden önce “-me, -ma” olumsuzluk eklerinin eklenmesiyle sağlanır.
Örnekler:
- O, ödevini tamamladı: Tamamlamadı
- Bu hafta sonu dışarı çıkmam gerekmiyor: Çıkmamalı
Fiil Kiplerinde Anlam Kayması
Kiplerin kendi zaman anlamından farklı olarak başka bir zamanın yerine kullanılması anlam kayması olarak adlandırılır. Bu tür fiillerde kip veya zaman ekleri, farklı bir kipin işlevini üstlenir.
Örnekler:
- Her hafta düzenli olarak egzersiz yapıyorum. (Yapıyorum)
- Bugünden itibaren daha sık görüşeceğiz. (Görüşeceğiz)
- Biraz sonra söylediklerinizi uygulayacağım. (Uygulayacağım)
- Her zaman eve geç geliyorsun. (Gelirsin)
- Her hafta burada komşular bir araya geliyor. (Bir araya gelirler)
- Her sabah bu masada ders çalışıyorum. (Çalışıyorum)
- Nasreddin Hoca bir gün misafirliğe gitmiş. (Gitmiş)
- Adam bir bakar ki arabası yerinde değil. (Bakmış)
- Biraz sabır, birazdan hareket ederiz. (Edeceğiz)
- Söylediklerinizi yazalım, yapalım. (Yapacağız)
Yorumlar
Fiiller, bir eylemi, oluşu veya durumu bildiren sözcüklerdir ve cümlenin temelini oluştururlar. Bir fiilin anlamını tam olarak kavrayabilmek için, o fiilin hangi kip ve zaman ekini aldığını bilmek gerekir. Türkçede kip ve zaman kavramları sıkça birbiri yerine kullanılsa da aralarında önemli bir fark vardır. Kip, konuşmacının eyleme yönelik tutumunu, niyetini ve bakış açısını belirtirken; zaman, eylemin ne zaman gerçekleştiğini (geçmiş, şimdi, gelecek) ifade eder. Her zaman eki bir kip bildirir, ancak her kip eki bir zaman anlamı taşımaz. Bu ayrımı anlamak, fiil çekimlerini doğru kullanmanın anahtarıdır.
Türkçedeki fiil kipleri temel olarak iki ana başlıkta incelenir: Haber (Bildirme) Kipleri ve Dilek (Tasarlama) Kipleri.
### 1. Haber (Bildirme) Kipleri
Bu kipler, eylemin ne zaman yapıldığına dair net bir bilgi verirler. Yani doğrudan zaman anlamı taşırlar. Konuşmacının eylemin gerçekleştiğinden emin olduğu, onu bir haber olarak aktardığı durumlarda kullanılır. Beş temel haber kipi vardır:
* Görülen (-di'li) Geçmiş Zaman: Eylemin konuşmacının bizzat tanık olduğu bir geçmiş zamanda yapıldığını bildirir. Kesinlik anlamı vardır.
* Örnek: Dün akşam bütün ödevlerimi bitirdim. (Bitirme eylemini kendim yaşadım ve gördüm.)
* Örnek: Kardeşim camı kırdı. (Kırma anına şahit oldum.)
* Öğrenilen (-miş'li) Geçmiş Zaman: Eylemin geçmişte yapıldığını, ancak konuşmacının bunu başkasından duyduğunu veya sonradan fark ettiğini ifade eder. Belirsizlik veya sonradan fark etme anlamı katar.
* Örnek: Ali, dün İstanbul’a gitmiş. (Ben görmedim, başkasından duydum.)
* Örnek: Meğer cüzdanımı evde unutmuşum. (Sonradan fark ettim.)
* Şimdiki Zaman (-yor): Eylemin, konuşma anında gerçekleşmekte olduğunu bildirir. Süreklilik ifade eder.
* Örnek: Annem mutfakta yemek yapıyor. (Şu anda bu eylem devam ediyor.)
* Örnek: Çocuklar bahçede top oynuyorlar.
* Gelecek Zaman (-ecek, -acak): Eylemin gelecekte, konuşma anından sonraki bir zamanda yapılacağını bildirir. Plan, niyet veya tahmin belirtir.
* Örnek: Yarın sınav sonuçları açıklanacak. (Gelecekte gerçekleşecek bir olay.)
* Örnek: Haftaya sizi ziyaret edeceğim. (Bir plan veya niyet.)
* Geniş Zaman (-r, -ar, -er): Eylemin her zaman veya düzenli aralıklarla yapıldığını ifade eder. Genellemeler, alışkanlıklar ve bilimsel gerçekler için kullanılır.
* Örnek: Her sabah kahve içerim. (Bu bir alışkanlıktır.)
* Örnek: Dünya, Güneş'in etrafında döner. (Bilimsel bir gerçektir.)
### 2. Dilek (Tasarlama) Kipleri
Bu kipler, eylemin zamanından çok, konuşmacının eyleme yönelik niyetini, arzusunu, gerekliliğini veya bir koşula bağlılığını ifade eder. Bu nedenle doğrudan bir zaman anlamı taşımazlar. Anlamları bağlamdan çıkarılır. Dört temel dilek kipi vardır:
* Gereklilik Kipi (-meli, -malı): Eylemin yapılmasının gerekli veya zorunlu olduğunu belirtir. Bazen tahmin anlamı da katabilir.
* Örnek: Sağlıklı kalmak için spor yapmalısın. (Zorunluluk, tavsiye)
* Örnek: Uçak şimdiye kadar inmiş olmalı. (Tahmin)
* İstek Kipi (-e, -a): Eylemin yapılmasına yönelik bir istek, dilek veya temenniyi ifade eder. Genellikle birinci tekil ve çoğul şahıslarda (gideyim, gidelim) kullanılır.
* Örnek: İzin verirseniz bir soru sorayım. (İstek)
* Örnek: Haydi, bu konuyu burada kapatalım. (Teklif, istek)
* Şart (Koşul) Kipi (-se, -sa): Eylemin gerçekleşmesini bir koşula bağlar. Tek başına kullanıldığında dilek anlamı da katabilir.
* Örnek: Çok çalışırsan sınavı geçersin. (Koşul)
* Örnek: Ah, şimdi yanımda olsa! (Dilek)
* Emir Kipi: Eylemin yapılmasını kesin bir dille emreder veya rica eder. Bu kipin belirgin bir eki yoktur ve birinci tekil/çoğul şahıs çekimi bulunmaz.
* Örnek: Lütfen sessiz olun. (Rica)
* Örnek: Odanı hemen topla! (Emir)
Sonuç olarak, Türkçedeki fiil çekim sisteminin temelinde, eylemin zamanını bildiren haber kipleri ile eyleme yönelik tutumu bildiren dilek kipleri arasındaki ayrım yatar. Bu yapı, dile zengin bir anlatım gücü kazandırır ve konuşmacının niyetini en ince ayrıntısına kadar ifade etmesine olanak tanır. Konuşurken veya yazarken hangi kipi seçtiğimiz, kurduğumuz cümlenin anlamını tamamen değiştirebilir.
Yorum Bırak