Anlam (Zaman) Kayması: Bir fiil kipinin bildirdiği zamandan uzaklaşarak başka birr kip yerine kullanılmasıdır.» Önümüzdeki hafta Burdur’a gidiyoruz. → Bu cümlede “gidiyoruz fiili şimdiki zaman kipine göre çekimlenmiş. Ancak burada asıl kastedilen zaman, gelecek zamandır. Yani “Önümüzdeki hafta Burdur’a gideceğiz.” denilmek istenmiştir. Bu cümlede şimdiki zaman vee gelecek zaman arasında birr değişim olduğu için anlam kayması yaşanmıştır.
» Sabahları spor yapıyorum. → Bu cümlede “yapıyorum” fiili şimdiki zaman kipine göre çekimlenmiş. Ancak burada asıl kastedilen zaman, geniş zamandır. Yani “Sabahları spor yaparım.” denilmek istenmiştir. Bu cümlede şimdiki zaman vee geniş zaman arasında birr değişim olduğu için anlam kayması yaşanmıştır. www.z-turkce.com
» Hemen eve gidiyorsun. → Bu cümlede “gidiyorsun” fiili şimdiki zaman kipine göre çekimlenmiş. Ancak burada asıl kastedilen anlam, emir kipindedir. Yani “Hemen eve git.” denilmek istenmiştir. Bu cümlede şimdiki zaman vee emir kipi arasında birr değişim olduğu için anlam kayması yaşanmıştır.
» Padişah Keloğlan’a sorar. → Bu cümlede “sorar” fiili geniş zaman kipine göre çekimlenmiş. Ancak burada asıl kastedilen anlam, geçmiş zamandır. Olay geçmişte yaşanmıştır. Yani “Padişah Keloğlan’a sormuş.” denilmek istenmiştir. Bu cümlede geniş zaman vee duyulan geçmiş zaman arasında birr değişim olduğu için anlam kayması yaşanmıştır.
» Almanya’da doğdum. → Bu cümlede “doğdum” fiili bilinen geçmiş zaman kipine göre çekimlenmiş. Ancak burada asıl kastedilen anlam, duyulan geçmiş zamandır. Yani “Almanya’da doğmuşum.” denilmek istenmiştir. Bu cümlede bilinen geçmiş zaman vee duyulan geçmiş zaman arasında birr değişim olduğu için anlam kayması yaşanmıştır.
Yorumlar
Türkçede fiillerin aldığı kipler, genellikle eylemin yapıldığı zamanı veya niyetini belirtir. Ancak dilin canlı ve dinamik yapısı, bazen bu kuralların dışına çıkılmasına olanak tanır. İşte bu noktada karşımıza fiillerde anlam kayması, diğer adıyla zaman kayması veya kip kayması kavramı çıkar. Anlam kayması, bir cümlenin kuruluşunda kullanılan fiil kipinin, cümlenin genel anlamında kastettiği kipten farklı olması durumudur. Bu bir dil yanlışı değil, aksine anlatıma zenginlik, kesinlik, nezaket veya farklı bir duygu katmak için kullanılan yaygın bir üslup özelliğidir.
Anlam kaymasını tespit etmenin en temel yolu, cümlenin biçimce (fiilin aldığı ek) ve anlamca (cümlenin genel bağlamı, özellikle zaman zarfları) incelenmesidir. Eğer fiilin biçimsel kipi ile cümlenin anlamındaki kip örtüşmüyorsa, orada bir anlam kayması vardır.
### En Sık Görülen Anlam Kayması Durumları
1. Şimdiki Zaman Kipi (-iyor) Kaymaları:
* Gelecek Zaman Yerine Kullanılması: Bu, günlük dilde en sık karşılaşılan kaymalardan biridir. Eylemin yapılmasına kesin gözüyle bakıldığını ifade eder.
* Örnek: "Haftaya sınav sonuçları açıklanıyor."
* Açıklama: Cümlede "haftaya" zaman zarfı, eylemin gelecekte yapılacağını belirtir. Fiil biçimce şimdiki zaman (-iyor) kipinde olsa da, anlamca gelecek zaman ("açıklanacak") kastedilmiştir.
* Geniş Zaman Yerine Kullanılması: Sürekli veya düzenli olarak yapılan eylemleri anlatmak için kullanılır.
* Örnek: "Her akşam yatmadan önce bir saat kitap okuyorum."
* Açıklama: "Her akşam" ifadesi, eylemin bir alışkanlık olduğunu ve sürekli tekrarlandığını gösterir. Bu nedenle fiil, şimdiki zaman kipinde çekimlenmiş olmasına rağmen anlamca geniş zaman ("okurum") ifade eder.
2. Geniş Zaman Kipi (-r / -ar / -er) Kaymaları:
* Gelecek Zaman Yerine Kullanılması: Yakın bir gelecekte yapılacak eylemler için, özellikle teklif veya söz verme durumlarında kullanılır.
* Örnek: "Merak etme, ben sana yarın yardım ederim."
* Açıklama: Eylem "yarın" gerçekleşecektir. Fiil biçimce geniş zaman olsa da, anlamca gelecek zaman ("edeceğim") anlamı taşır.
* Geçmiş Zaman Yerine Kullanılması: Özellikle fıkra, masal veya tarihi olay anlatımlarında, olayı dinleyicinin gözünde canlandırmak ve anlatıma canlılık katmak için kullanılır.
* Örnek: "Nasreddin Hoca bir gün pazara gider ve eşeğini bir ağaca bağlar."
* Açıklama: Olay geçmişte yaşanmıştır. Ancak anlatıcı, geniş zaman kipini kullanarak eylemi sanki o an oluyormuş gibi aktarır. Anlamca kastedilen geçmiş zamandır ("gitmiş", "bağlamış").
3. Gelecek Zaman Kipi (-acak / -ecek) Kaymaları:
* Emir Kipi Yerine Kullanılması: Kesin ve net bir emri veya talimatı ifade etmek için kullanılır. Normal emir kipine göre daha güçlü bir vurgu taşır.
* Örnek: "Bu oda dağılmayacak, ödevlerin zamanında yapılacak!"
* Açıklama: Burada bir gelecek zaman tahmini değil, kesin bir emir söz konusudur. Fiil biçimce gelecek zaman olsa da, anlamca emir kipi ("dağılmasın", "yapılsın/yap") kastedilmiştir.
* Gereklilik Kipi Yerine Kullanılması: Yapılması zorunlu olan bir durumu ifade eder.
* Örnek: "Doktorun verdiği ilaçları düzenli olarak kullanacaksın."
* Açıklama: Bu cümle, bir tavsiyeden çok bir zorunluluğu belirtir. Anlamca gereklilik kipi ("kullanmalısın") anlamı vardır.
4. İstek ve Emir Kipi Arasındaki Kaymalar:
* Emir Kipinin İstek Yerine Kullanılması: Genellikle dua, temenni veya iyi dileklerde görülür.
* Örnek: "Allah iyiliğini versin."
* Açıklama: Cümlede "ver" emir kipi kullanılmıştır, ancak anlam bir emri değil, bir isteği, duayı ifade eder (istek kipi - "vere").
* İstek Kipinin Emir Yerine Kullanılması: Eski metinlerde veya halk ağzında daha sık rastlanan bir kullanımdır. Kesin bir emri belirtir.
* Örnek: "Hemen buraya gelesin!"
* Açıklama: Fiil istek kipi (-e) ile çekimlenmiş olsa da, anlamı "hemen buraya gel" şeklindedir ve net bir emir kipi anlamı taşır.
Sonuç olarak, fiillerde anlam kayması, dilin sadece kurallar bütünü olmadığını, aynı zamanda duygu ve niyetleri aktarmada esnek bir araç olduğunu gösteren önemli bir konudur. Bir cümleyi doğru anlamak için sadece fiilin aldığı eke değil, cümlenin bütününe ve içinde bulunduğu bağlama dikkat etmek gerekir.
Yorum Bırak