Fiilimsiler Konu Anlatımı, Fiilimsi Türleri Nelerdir?

Eylül 1, 2024 - Okuma süresi: 13 dakika

Fiilimsi: Fiilden türeyip, fiilimsi eki alarak cümlede isim, sıfat ve zarf görevinde kullanılan sözcük türlerine “fiilimsi” denir. Örneğin, Havaların iyi gidişine aldanıp çiçek açan ağaçlar var cümlesinde altı çizili sözcükler fiilimsi olup isim (gidiş), zarf (aldanıp) ve sıfat (açan) görevlerinde kullanılmıştır.

Fiilimsiler, fiilimsi eki aldıkları için çekimli fiillerden farklıdır. Çekimli fiiller kip ve kişi eki alırken, fiilimsiler bunları almaz.

Örnek: Bunu anlayan öğrenci dersi de anlar. Bu cümlede “anlamak” fiili iki farklı şekilde kullanılmıştır. İlkinde “an” kökü, fiilimsi eki alarak fiilimsi olmuş (anla+y+an=anlayan), ikincisinde ise geniş zaman kipi ve kişi eki alarak çekimli fiil olmuştur (anla+r=anlar).

Fiilimsi Türleri

İsim-Fiil (Mastar): Fiilden türeyip isim-fiil eki alarak fiilin adı olan fiilimsi türüne “isim-fiil” denir.

İsim-Fiil Ekleri:

• -mek / -mak
• -me / -ma
• -iş / -ış / -üş / -uş

Örnek: Spor yapmak sağlığa yararlıdır. Bu cümlede “yap” fiil köküdür ve “mak” eki isim-fiil ekidir. Altı çizili “yapmak” sözcüğü fiilden türemiş bir sözcük olarak isim-fiil görevindedir.

İsim-Fiilin İsimlerden Farkı: İsimler varlıkların adıdır, isim-fiiller ise fiillerin adıdır.

Örnek: Ekmek getirmeyi unutma! Bu cümlede “ekmek” sözcüğü besin maddesi olarak isimdir.

Örnek: Tohumu baharda ekmek gerekir. Bu cümlede “ekmek” sözcüğü bir fiilin adı olarak fiilimsi görevindedir.

Not: İsim-fiil eki alan bazı sözcükler kalıplaşarak isim olabilir. Örnekler: dondurma, danışma, kazma, çakmak…

Örnek: Dondurmayı çok severim. Bu cümlede “dondurma” isimdir.

Örnek: Sakın sebzeleri dondurma. Bu cümlede “dondurma” çekimli fiildir.

Örnek: Etleri dondurmanı önermem. Bu cümlede “dondurma” isim-fiildir.

Not: Olumsuzluk eki olan -me/-ma ile isim-fiil eki olan -me/-ma karıştırılmamalıdır.

Örnek: Yüksek sesle konuşma. Bu cümlede “-ma” olumsuzluk ekidir.

Örnek: Dün toplantıda bir konuşma yaptı. Bu cümlede “-ma” isim-fiil ekidir.

Sıfat-Fiil (Ortaç): Fiilden türeyip sıfat-fiil ekleri alarak sıfat görevinde kullanılan fiilimsi türüne “sıfat-fiil” denir.

Sıfat-Fiil Ekleri:

• -an / -en
• -ası / -esi
• -maz / -mez
• -r / -ar / -er / -ur / -ür
• -dık / -dik / -duk / -dük / -tık / -tik / -tuk / -tük
• -acak / -ecek
• -mış / -miş / -muş / -müş

Örnek: Köyde tanıdık insan kalmamış. Bu cümlede “tanı” fiil köküdür ve “dık” eki sıfat-fiil ekidir. “Tanıdık” sözcüğü “insan” ismini nitelediği için sıfat görevinde kullanılmıştır.

Sıfat-Fiil Ekleri:

1. -an / -en
   • Koşan çocuklar parka gidiyor.
     (Bu cümlede koşan sıfat-fiil olarak kullanılmıştır.)
2. -ası / -esi
   • Anlatacak yazılası çok hikayem var.
     (Bu cümlede yazılası sıfat-fiil olarak kullanılmıştır.)
3. -maz / -mez
   • Bitmez işler arasında kaybolduk.
     (Bu cümlede bitmez sıfat-fiil olarak kullanılmıştır.)
4. -r / -ar / -er / -ur / -ür
   • Bu kadar kaçar insan gördüm.
     (Bu cümlede kaçar sıfat-fiil olarak kullanılmıştır.)
5. -dık / -dik / -duk / -dük / -tık / -tik / -tuk / -tük
   • Sevdik insanlar asla unutulmaz.
     (Bu cümlede sevdik sıfat-fiil olarak kullanılmıştır.)
6. -acak / -ecek
   • Gelecek haftayı iple çekiyoruz.
     (Bu cümlede gelecek sıfat-fiil olarak kullanılmıştır.)
7. -mış / -miş / -muş / -müş
   • Görmüş olduğum en güzel manzaraydı.
     (Bu cümlede görmüş sıfat-fiil olarak kullanılmıştır.)

Sıfat-Fiil, Çekimli Fiil ve Sıfat Arasındaki Farklar:

• Sıfat-fiil, sıfat-fiil eklerinden birini alır. Örnek: çalışan
• Çekimli fiil, kip ve kişi eki alır. Örnek: çalıştık
• Sıfat, sıfat-fiil eki ve kip kişi eki almaz. Örnek: çalışkan

Not: Sıfat-fiiller her zaman sıfat görevinde olmayabilir.

Örnek: Ne zaman gideceği belli değil. Bu cümlede “gideceği” fiilden türeyip sıfat-fiil eki almıştır ama sıfat görevinde değildir.

Not: Sıfat-fiiller dönüşerek isim de olabilir. Örnekler: yazar, kapan, bakan, döner, silecek…

Adlaşmış Sıfat: Bazı sıfat-fiillerde sıfatın yanındaki isim yazılmadığında “adlaşmış sıfat” oluşur.

Örnek: Bekleyen kişileri içeri alın. Bu cümlede “bekleyen” sıfat-fiildir ve “kişi” isimdir. “Kişi” sözcüğü çıkarılıp çoğul eki (-ler) ve belirtme durumu eki (-i) eklenince, cümle “Bekleyenleri içeri alın.” olur ve “bekleyenleri” adlaşmış sıfat olur.

Örnekler:

• Çalışmasını bitiren öğrenciler çıkabilir. → Çalışmasını bitirenler çıkabilir.
• Sana bakan adamı tanıyor musun? → Sana bakanı tanıyor musun?
• Olan biten işlerden haberim yok. → Olan bitenden haberim yok.

Zarf-Fiil (Ulaç): Fiilden türeyip zarf-fiil ekleri alarak zarf görevinde kullanılan fiilimsi türüne “zarf-fiil” denir.

Zarf-Fiil Ekleri:

• -ıp / -ip / -up / -üp
• -arak / -erek
• -ken
• -a / -e
• -madan / -meden
• -eli / -alı
• -ınca / -ince / -unca / -ünce
• -meksizin / -maksızın
• -dıkça / -dikçe / -dukça / -dükçe
• -r… / -mez

Örnekler:

• Seni gördükçe mutlu oluyorum.
• Koşa koşa okula gitti.
• Markete uğrayıp alışveriş yapacağım.
• Düzenli ders çalışarak başarılı olabilirsin.

Bu cümlelerdeki koyu renkli sözcükler fiilden türeyip zarf-fiil eki almışlardır ve cümleye zaman ve durum anlamı katarak zarf-fiil türünde fiilimsilerdir.

Zarf-Fiil Ekleri:

1. -ıp / -ip / -up / -üp
   • Eve gelip yemeğini yedi.
     (Bu cümlede gelip zarf-fiil olarak kullanılmıştır.)
2. -arak / -erek
   • Koşarak** yanımıza geldi.
     (Bu cümlede koşarak zarf-fiil olarak kullanılmıştır.)
3. -ken
   • Uyurken** yağmur yağmaya başladı.
     (Bu cümlede uyurken zarf-fiil olarak kullanılmıştır.)
4. -a / -e
   • Markete uğraya gidiyorum.
     (Bu cümlede uğraya zarf-fiil olarak kullanılmıştır.)
5. -madan / -meden
   • Sormadan cevap verdi.
     (Bu cümlede sormadan zarf-fiil olarak kullanılmıştır.)
6. -eli / -alı
   • Geleli birkaç gün oldu.
     (Bu cümlede geli zarf-fiil olarak kullanılmıştır.)
7. -ınca / -ince / -unca / -ünce
   • Gelince bana haber ver.
     (Bu cümlede gelince zarf-fiil olarak kullanılmıştır.)
8. -meksizin / -maksızın
   • Durmaksızın çalışıyor.
     (Bu cümlede durmaksızın zarf-fiil olarak kullanılmıştır.)
9. -dıkça / -dikçe / -dukça / -dükçe
   • Çalıştıkça daha da iyi oluyorum.
     (Bu cümlede çalıştıkça zarf-fiil olarak kullanılmıştır.)
10. -r… / -mez

• Görür görmez tanıdım.
  (Bu cümlede görür görmez zarf-fiil olarak kullanılmıştır.)

Anlamadığınız yerleri aşağıya yorum olarak sorabilirsiniz.