Fiilden isim yapan ekleri örneklerle açıklayalım

Türkçenin en temel özelliklerinden biri, eklemeli bir dil olmasıdır. Bu özellik, kelime köklerine veya gövdelerine çeşitli ekler getirilerek yeni anlamlar ve yeni kelimeler türetilmesine olanak tanır. Bu türetme sürecinin en önemli ve yaygın kollarından biri de fiilden isim yapma sürecidir. Fiiller, bir eylemi, oluşu veya kılışı bildirirken; bu fiillere eklenen belirli yapım ekleri sayesinde o eylemin adı, eylemi yapan kişi, eylemle ilgili bir nesne, yer veya soyut bir kavram ifade eden isimler elde edilir. Bu ekler, dilin kelime hazinesini zenginleştiren ve ifade gücünü artıran temel yapı taşlarıdır.

Fiilden isim yapan ekler, işlevlerine ve oluşturdukları ismin anlamına göre çeşitlilik gösterir. Şimdi bu ekleri, işlevlerini ve kullanım alanlarını bol örnekle inceleyelim.

### 1. Hareketin Adını Bildiren Ekler (İsim-Fiil Ekleri)

Bu ekler, fiilin doğrudan adını oluşturur ve Türkçede isim-fiil (mastar) olarak adlandırılır. Cümle içinde bir isim gibi görev yaparlar.

* -mak / -mek: Bu ek, fiilin sözlükteki yalın halidir ve eylemin genel adını ifade eder. Bir kavram olarak eylemi karşılar.
* *oku-mak* → Okumak, zihni geliştiren en önemli eylemdir.
* *yürü-mek* → Sabahları yürümek sağlıklıdır.
* *sev-mek* → Sevmek ve sevilmek en temel insani ihtiyaçtır.

* -ma / -me: Bu ek, eylemin kendisini veya sonucunu daha somut bir şekilde ifade eder. Bazen kalıplaşarak kalıcı bir nesnenin adı olabilir.
* *çalış-ma* → Bu çalışma büyük bir emek gerektirdi. (Eylemin sonucu, ürün)
* *dondur-ma* → Yazın en sevilen yiyeceği dondurmadır. (Kalıcı isim)
* *danış-ma* → Bilgi almak için danışmaya başvurdu. (Eylemin yapıldığı yer, kalıcı isim)
* *yaz-ma* → Onun en büyük hobisi, hikâye yazmaktır. (Eylemin kendisi)

* -ış / -iş / -uş / -üş: Bu ek, genellikle eylemin yapılış tarzını, biçimini veya bir kez gerçekleşen halini ifade eder.
* *bak-ış* → Onun bakışlarından bir şeyler anladım. (Bakma biçimi)
* *gül-üş* → İçten bir gülüş, her kapıyı açabilir. (Gülme tarzı)
* *giriş / çık-ış* → Binanın giriş ve çıkış saatleri belirlendi. (Eylem ve eylemin yapıldığı yer)

### 2. Araç, Alet ve Nesne İsimleri Yapan Ekler

Bu ekler, bir eylemi gerçekleştirmeye yarayan araçları veya eylem sonucunda ortaya çıkan nesneleri türetir.

* -gı / -gi / -gu / -gü (ve sert ünsüzlerden sonra -kı / -ki / -ku / -kü): Sıkça kullanılan ve genellikle soyut kavramlar veya aletler türeten bir ektir.
* *sev-gi* → Sevgi, en güçlü duygudur.
* *çal-gı* → O, her türlü çalgıyı çalabilir. (Müzik aleti)
* *sil-gi* → Kalemle yazdıklarını silgi ile sildi. (Silme aleti)
* *as-kı* → Ceketini askıya astı. (Asma aleti)
* *iç-ki* → Toplantıda çeşitli içkiler ikram edildi. (İçilen şey)

* -ak / -ek: Genellikle eylemin yapıldığı yeri, aleti veya eylemden etkilenen varlığı ifade eden isimler yapar.
* *dur-ak* → Otobüs durakta beş dakika bekledi. (Durulan yer)
* *yat-ak* → Yeni bir yatak aldılar. (Yatılan nesne)
* *kaç-ak* → Sınırda birkaç kaçak yakalandı. (Kaçma eylemini yapan kişi)

* -gaç / -geç: Bir eylemi yapmaya yarayan aletleri türetir.
* *süz-geç* → Makarnayı süzgeç yardımıyla süzdü.
* *utan-gaç* → O, çok utangaç bir çocuktur. (Sıfat olarak da kullanılır)

### 3. Eylemi Yapanı (Fail) veya Mesleği Bildiren Ekler

Bu ekler, fiilde belirtilen işi yapan, onu alışkanlık haline getiren veya meslek olarak icra eden kişileri ifade eden isimler türetir.

* -ıcı / -ici / -ucu / -ücü: En yaygın fail bildiren ektir.
* *yönet-ici* → Şirketin yeni yöneticisi göreve başladı.
* *yaz-ıcı* → Raporu yazıcıdan çıkardı. (İşi yapan alet)
* *sat-ıcı* → Satıcı, ürünün özelliklerini anlattı.
* *yüz-ücü* → O, millî bir yüzücüdür.

* -man / -men: Özellikle uzmanlık veya meslek bildiren isimler yapar.
* *öğret-men* → Yeni öğretmenimizle tanıştık.
* *seç-men* → Seçmenler sandık başına gitti.
* *danış-man* → Proje için bir danışman tuttular.

* -gan / -gen / -kan / -ken: Bir eylemi yapma eğilimi yüksek olan, o özelliği karakterinde barındıran kişileri tanımlar. Genellikle sıfat olarak da kullanılırlar.
* *çalış-kan* → Ali, sınıfın en çalışkan öğrencisidir.
* *unut-kan* → Son zamanlarda çok unutkan oldum.
* *atıl-gan* → Atılgan tavırları sayesinde işi kaptı.

### 4. Soyut Kavram İsimleri Yapan Ekler

Bu ekler, fiillerden duygu, durum, düşünce gibi soyut kavramlar türetir.

* -m / -ım / -im / -um / -üm: Çok işlek bir ektir ve hem somut hem soyut isimler yapabilir.
* *öl-üm* → Ölüm, hayatın bir gerçeğidir.
* *doğ-um* → Bebeğin doğumu herkesi sevindirdi.
* *seç-im* → Yarınki seçim ülkenin geleceğini belirleyecek.
* *yud-um* → Bir yudum su içip yola devam etti.

* -ıntı / -inti / -untu / -üntü: Genellikle bir eylemden arta kalan, bir durumun sonucu olan veya olumsuz bir anlam taşıyan isimler yapar.
* *sık-ıntı* → Bu konudaki sıkıntılarını dile getirdi.
* *kır-ıntı* → Masa örtüsündeki kırıntıları temizledi.
* *üz-üntü* → Aldığı haber ona büyük bir üzüntü yaşattı.
* *çök-üntü* → Ekonomik kriz, toplumda bir çöküntü yarattı.

* -it / -ıt: Eylemle ilgili bir kavram veya nesne türetir.
* *yak-ıt* → Arabanın yakıtı bitmek üzere.
* *geç-it* → Gizli bir geçit bularak kaleden kaçtılar.
* *an-ıt* → Zaferin anısına büyük bir anıt dikildi.

Sonuç olarak, fiilden isim yapan yapım ekleri, Türkçenin kelime türetme mekanizmasının bel kemiğini oluşturur. Bir fiil köküne veya gövdesine eklenerek ona yepyeni bir kimlik kazandırır ve onu bir isim olarak cümlenin farklı rollerinde kullanılabilir hale getirir. Bu ekleri tanımak ve işlevlerini anlamak, hem kelime dağarcığını geliştirmek hem de Türkçenin yapısal zenginliğini kavramak açısından büyük önem taşır.

* * *

Fiilden isim yapan ekler ve örnekleri
Türkçede türetme ekleri nelerdir
Yapım ekleri fiilden isim
-mak -mek -ma -me eki farkı

Türkçenin en zengin ve esnek yönlerinden biri, hiç şüphesiz kelime türetme yeteneğidir. Bu yeteneğin temel taşlarını ise yapım ekleri oluşturur. Bu ekler arasında, bir eylemi, hareketi veya durumu alıp onu somut veya soyut bir varlığa, kavrama dönüştüren fiilden isim yapan ekler özel bir yere sahiptir. Bu ekler sayesinde dil, sürekli olarak yeni kelimeler kazanır, ifade olanakları genişler ve anlatım gücü artar. Bir fiil köküne veya gövdesine eklenerek onu bir nesne, alet, yer, meslek, soyut bir kavram veya bizzat eylemin adı haline getiren bu ekleri ve işlevlerini örneklerle derinlemesine inceleyelim.

En temel ve yaygın olarak bilinen fiilden isim yapan ekler, aynı zamanda isim-fiil (mastar) ekleri olarak da adlandırılan -mak/-mek, -ma/-me ve -ış/-iş/-uş/-üş ekleridir.

1. -mak / -mek: Bu ek, fiilin sözlükteki yalın halidir ve eylemin adını en genel anlamıyla bildirir. Bir eylemi bir kavram olarak sunar.
* `oku-` (fiil kökü) + `-mak` = okumak (Eylemin kendisi)
* `sev-` (fiil kökü) + `-mek` = sevmek (Duygunun kendisi)
* Cümle içinde genellikle eylemin adını belirtmek için kullanılır: "Gezmek, en büyük tutkusuydu."

2. -ma / -me: Bu ek, `-mak/-mek` ekine göre daha işlevseldir ve günlük dilde eylemin adını belirtmek için çok daha sık kullanılır. En önemli özelliği ise zamanla kalıplaşarak eylemin adından çıkıp tamamen yeni ve somut bir nesnenin adı haline gelebilmesidir. Bu duruma kalıcı isim denir.
* Eylemin adı olarak: `yürü-` + `-me` = yürüme ("Onun yürüme hızı çok yüksek.")
* Kalıcı isim olarak: `dondur-` + `-ma` = dondurma (Yenen tatlı)
* Kalıcı isim olarak: `kavur-` + `-ma` = kavurma (Bir et yemeği)
* Kalıcı isim olarak: `çak-` + `-mak` = çakmak (Ateş çıkaran alet - *burada -mak eki kalıplaşmıştır*)

3. -ış / -iş / -uş / -üş: Bu ek, eylemin adını bildirmekle birlikte, eylemin yapılış biçimini, tarzını da vurgular. `-ma/-me` ekinden bu yönüyle ayrılır.
* `gül-` + `-üş` = gülüş (Birinin gülme tarzı, şekli: "Onun gülüşü çok içtendi.")
* `bak-` + `-ış` = bakış (Bakma şekli: "Sert bir bakışı vardı.")
* `yürü-` + `-yüş` = yürüyüş (Yürüme şekli veya protesto eylemi)

Bu üç temel ekin dışında, Türkçede fiilleri isme dönüştüren çok sayıda ek bulunmaktadır. Bunlar, oluşturdukları ismin anlamına göre gruplandırılabilir:

#### Araç, Alet ve Nesne Yapan Ekler

Bu ekler, eylemi gerçekleştirmeye yarayan nesneleri veya eylemin sonucunda ortaya çıkan varlıkları türetir.

* -gi / -gı / -gu / -gü / -ki / -kı: Çok işlek bir ektir.
* `sev-` + `-gi` = sevgi (Soyut bir kavram)
* `sil-` + `-gi` = silgi (Silme aleti)
* `as-` + `-kı` = askı (Asmaya yarayan nesne)
* `çiz-` + `-gi` = çizgi (Çizme eyleminin sonucu)
* `iç-` + `-ki` = içki (İçilen alkollü nesne)

* -gaç / -geç: Genellikle alet isimleri yapar.
* `süz-` + `-geç` = süzgeç (Süzme aleti)
* `kıs-` + `-kaç` = kıskaç (Kıstırmaya yarayan alet)

* -acak / -ecek: Fiile gelerek o işe yarayacak nesne anlamı katar.
* `yak-` + `-acak` = yakacak (Yakmaya yarayan odun, kömür vb.)
* `gi(y)-` + `-ecek` = giyecek (Giyilen nesneler, kıyafet)
* `iç-` + `-ecek` = içecek (İçilen şeyler, meşrubat)

#### Soyut Kavram ve Durum Bildiren Ekler

Bu ekler, eylemin sonucunda ortaya çıkan soyut durumu, kavramı veya sonucu ifade eden isimler yapar.

* -im / -ım / -um / -üm:
* `seç-` + `-im` = seçim (Seçme eylemi ve sonucu)
* `öl-` + `-üm` = ölüm (Ölme durumu)
* `doğ-` + `-um` = doğum (Doğma olayı)
* `yatır-` + `-ım` = yatırım (Yatırma işi)

* -i / -ı / -u / -ü: Genellikle fiilin yarattığı sonucu veya nesneyi bildirir.
* `yap-` + `-ı` = yapı (Bina, strüktür)
* `diz-` + `-i` = dizi (Dizilmiş şeyler, TV dizisi)
* `kork-` + `-u` = korku (Korkma duygusu)
* `koş-` + `-u` = koşu (Koşma eylemi)

* -inti / -ıntı / -untu / -üntü: Genellikle bir eylemin artığını, sonucunu veya kalıntısını ifade eder.
* `kır-` + `-ıntı` = kırıntı (Kırılmış küçük parça)
* `sık-` + `-ıntı` = sıkıntı (Sıkılma durumu, dert)
* `çık-` + `-ıntı` = çıkıntı (Dışa doğru çıkmış bölüm)

#### Kişi, Meslek ve Özellik Bildiren Ekler

Bu ekler, eylemi yapan kişiyi, meslek edineni veya o özelliği taşıyan varlığı türetir.

* -ici / -ıcı / -ucu / -ücü: Eylemi sürekli yapan, meslek edinen kişi veya alet.
* `yönet-` + `-ici` = yönetici (Yöneten kişi)
* `al-` + `-ıcı` = alıcı (Alan kişi veya alet)
* `sat-` + `-ıcı` = satıcı (Satan kişi)
* `yaz-` + `-ıcı` = yazıcı (Yazan alet, printer)

* -gin / -gın / -gun / -gün / -kin / -kın: Genellikle bir nitelik, durum veya karakter özelliği bildirir ve sıfat olarak da kullanılabilir.
* `bil-` + `-gin` = bilgin (Bilen, alim kişi)
* `dal-` + `-gın` = dalgın (Düşüncelere dalmış kişi)
* `kır-` + `-gın` = kırgın (Gönlü kırılmış kişi)
* `bas-` + `-kın` = baskın (Aniden yapılan saldırı)

#### Yer Bildiren Ekler

* -ak / -ek: Eylemin yapıldığı yeri bildiren isimler yapar.
* `dur-` + `-ak` = durak (Durulan yer)
* `yat-` + `-ak` = yatak (Yatılan yer)
* `kon-` + `-ak` = konak (Konaklanan büyük ev)

Sonuç olarak, fiilden isim yapan ekler, Türkçenin kelime hazinesini zenginleştiren dinamik bir mekanizmadır. Tek bir fiil kökünden farklı ekler yardımıyla onlarca yeni anlamda kelime türetmek mümkündür. Bu durum, dilin hem ekonomik hem de son derece yaratıcı bir yapıya sahip olmasını sağlar. Bir eylemi; alete, kişiye, yere, soyut bir duyguya veya eylemin yapılış biçimine dönüştürebilme yeteneği, Türkçenin en güçlü ve en güzel özelliklerinden biridir.

Fiilden isim yapan ekler ve örnekleri
Türkçe yapım ekleri konu anlatımı
Kalıcı isim nedir örnek
-ma -mek -ış ekleri arasındaki fark