Türkçe dilinde fiiller, eylemleri, oluşları ve durumları ifade eder. Bu fiiller, cümle içerisinde yalın halde bulunmazlar. Fiiller, çeşitli ekler alarak cümle içerisinde farklı anlamlar ve görevler üstlenirler. Bu eklerden en önemlileri kip ekleri ve kişi ekleridir. Fiil çekim ekleri, fiilin zamanını, yapılış şeklini ve şahsını (eylemi yapan kişiyi) belirtirler.
Kip, bir fiilin zaman, şahıs, tekillik ve çoğulluk bildiren şekilleridir. Fiilin zaman, anlam ve şahıs özelliklerine göre aldığı çeşitli eklerle oluşan kullanılış biçimlerinin her birine kip denir. Kip ekleri, fiilin kökünden sonra gelir.
Mastar halde olmayan ve cümle içerisinde kullanılan fiile çekimli fiil denir.
Çekimli fiiller fiil kökü + kip eki + kişi eki şeklinde oluşur.
Örnek: Gel-i-yor-um
Türkçe dilinde kipler iki ana gruba ayrılır: Haber (Bildirme) Kipleri ve Dilek (Tasarlama) Kipleri.
Haber kipleri, eylemin gerçekleştiği zamanı bildirir ve fiilin geçmişte, şimdi, gelecekte veya her zaman yapılıp yapılmadığı hakkında bilgi verir. Haber kipleri, zaman anlamı taşıdıkları için zaman ekleri olarak da adlandırılır.
Haber kipleri şunlardır:
Özetle, haber kipleri cümleye zaman kavramı katar ve eylemin hangi zamanda gerçekleştiğini belirtir.
Dilek kipleri, eylemin gerçekleşme zamanını bildirmezler. Bir dileği, bir isteği, tasarlanan bir hareketi anlatırlar. Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur. Dilek kipleri, cümleye gereklilik, istek, şart ve emir anlamları katarlar.
Dilek kipleri şunlardır:
Özetle, dilek kipleri cümleye zaman kavramı katmazlar, fakat eylemin yapılmasına yönelik istek, dilek, şart veya emir gibi anlamlar ifade ederler.
Kişi ekleri, fiilde bildirilen iş, oluş ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. Kişi ekleri, cümlede işi yapanı yani özneyi bildirir. Kişi ekleri, fiillerde kip eklerinden sonra gelir.
Örnek: Bugün bir saat kitap okudu\ m.
Bu cümlede “okumak” fiiline getirilen “-m” eki, fiilin kim tarafından (1. tekil kişi – ben) yapıldığını bildirmektedir.
Türkçede altı kişi bulunur. Bunların üçü tekil, üçü çoğul kişilerdir: ben, sen, o, biz, siz, onlar
İşin, oluşun veya hareketin yapıldığını veya yapılabileceğini bildiren fiillere olumlu fiil, işin oluşun veya hareketin yapılmadığını veya yapılamayacağını bildiren fiillere olumsuz fiil denir.
Fiillerin olumsuz biçimleri, kip ve kişi ekinden önce “-me, ma” eki getirilerek yapılır.
Örnek:
Geniş zamanın olumsuzunda diğer kiplerden farklı bir durum vardır. Diğer kiplere olumsuzluk eki (-ma, -me) getirildiğinde zaman eki düşmezken, geniş zamanda zaman eki düşer ve 1. tekil ve 1. çoğul kişi haricindeki kişilerde olumsuzluk eki “-maz, -mez” şeklinde kullanılır.
Şimdiki zaman kipinin olumsuzu yapılırken, “-yor” ekinin etkisiyle, “-me, -ma” olumsuzluk eki daralarak “-mı, -mi, -mu, -mü” olur.
Örnek:
Fiiller, kendinden sonra eklenen “mı, mi, mu, mü” soru ekleriyle soru anlamı kazanır. “mi” soru eki, kendinden önce gelen sözcüklerden ayrı, kendinden sonra gelen eklerle ise bitişik yazılır.
Örnek: Oralara da bahar geldi mi?
Türkçe dilinde fiiller, kip ve kişi ekleri yardımıyla çeşitli zamanlarda, kişilerde ve anlamlarda kullanılır. Haber kipleri fiillere zaman anlamı katar, dilek kipleri ise eylemin yapılmasına yönelik istek, dilek, şart veya emir gibi anlamlar ifade eder. Kişi ekleri fiilin kim tarafından yapıldığını belirtir. Olumsuzluk eki fiilin yapılmadığını, soru eki ise fiilin yapılıp yapılmadığını sormak için kullanılır. Bu eklerin doğru kullanımı, Türkçe dil bilgisinde önemli bir yere sahiptir.
Not: Bu makale, sağlanan kaynaklardan elde edilen bilgiler kullanılarak oluşturulmuştur. Başka kaynaklardan ek bilgiler edinmek isteyebilirsiniz.
Yorumlar
Türkçede fiiller, bir cümlenin kalbini oluşturur; bir işi, oluşu, hareketi veya durumu bildirirler. Ancak bir fiilin tek başına kullanılması, bu eylemin ne zaman yapıldığı veya ne niyetle söylendiği hakkında yeterli bilgi vermez. İşte bu noktada fiil kipleri devreye girer. Kipler, fiillere eklenen ve onlara zaman veya dilek anlamı katan eklerdir. Bu sayede bir eylemin geçmişte mi, şimdi mi, yoksa gelecekte mi yapıldığını; yoksa bir istek, gereklilik, şart ya da emir mi bildirdiğini anlarız. Türkçedeki fiil kipleri temel olarak iki ana başlık altında incelenir: Haber (Bildirme) Kipleri ve Dilek (Tasarlama) Kipleri.
### 1. Haber (Bildirme) Kipleri: Zamanın İzinde
Haber kipleri, adından da anlaşılacağı gibi, bir eylemin hangi zaman diliminde gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini haber verir. Bu kiplerde kesin bir zaman anlamı vardır. Beş temel haber kipi bulunur:
#### a) Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (-dı, -di)
Bu kip, konuşan kişinin bizzat tanık olduğu, gördüğü veya kesin olarak bildiği geçmişteki bir eylemi anlatmak için kullanılır. Eylemin yapıldığına dair kesinlik ve şahitlik anlamı taşır.
* Ekleri: -dı, -di, -du, -dü (sert ünsüzlerden sonra -tı, -ti, -tu, -tü)
* Örnek: Dün akşam arkadaşlarımla sinemaya gittim. (Benim gitme eylemime ben şahidim.)
* Örnek: Kardeşim ödevini zamanında bitirdi. (Ben bu olayı gördüm veya sonucundan eminim.)
#### b) Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman (-mış, -miş)
Bu kip, konuşan kişinin eyleme doğrudan tanık olmadığı, onu başkasından duyduğu, sonradan öğrendiği veya farkına vardığı durumları ifade eder. Anlatımda bir belirsizlik, sonradan fark etme veya başkasından aktarma anlamı hakimdir.
* Ekleri: -mış, -miş, -muş, -müş
* Örnek: Ali, sınavı çok iyi geçmiş. (Bunu Ali'den veya bir başkasından duydum.)
* Örnek: Meğer cüzdanımı evde unutmuşum. (Cüzdanımı unuttuğumu şimdi fark ediyorum.)
#### c) Şimdiki Zaman (-yor)
Eylemin, konuşma anında yapılmakta olduğunu bildiren kiptir. Eylem henüz tamamlanmamıştır ve devam etmektedir.
* Eki: -yor (Ayrıca -makta, -mekte ekleri de aynı anlamı verir.)
* Örnek: Annem mutfakta yemek yapıyor. (Şu an yaptığı bir eylem.)
* Örnek: Öğrenciler kütüphanede ders çalışmakta. (Çalışma eylemi devam ediyor.)
#### d) Gelecek Zaman (-acak, -ecek)
Eylemin, konuşma anından sonraki bir zamanda yapılacağını ifade eder. Geleceğe dair bir plan, niyet veya tahmin bildirir.
* Ekleri: -acak, -ecek
* Örnek: Yarın sabah erken kalkacağım. (Geleceğe yönelik bir plan.)
* Örnek: Bu projeyi haftaya teslim edecekler. (Gelecekte gerçekleşecek bir eylem.)
#### e) Geniş Zaman (-r, -ar, -er)
Bu kip, en geniş zaman dilimini kapsar. Eylemin her zaman veya genellikle yapıldığını, bir alışkanlığı, tekrarlanan bir durumu veya genel geçer bir doğruyu (bilimsel bir gerçeği) ifade eder.
* Ekleri: -r, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür
* Örnek: Her sabah bir fincan kahve içerim. (Bu benim alışkanlığım.)
* Örnek: Dünya, Güneş'in etrafında döner. (Genel geçer bir bilimsel doğru.)
### 2. Dilek (Tasarlama) Kipleri: Niyetin ve Duygunun İfadesi
Dilek kipleri, haber kiplerinin aksine, bir zaman anlamı taşımaz. Bu kipler, eyleme yönelik bir istek, şart, gereklilik veya emri ifade eder. Konuşmacının eyleme dair niyetini veya tasarladığı durumu anlatır. Dört temel dilek kipi vardır:
#### a) Gereklilik Kipi (-meli, -malı)
Eylemin yapılmasının gerekli veya zorunlu olduğunu belirtir. Cümleye "mecburiyet" veya "tavsiye" anlamı katar.
* Ekleri: -meli, -malı
* Örnek: Sağlıklı olmak için spor yapmalısın. (Bir tavsiye, gereklilik.)
* Örnek: Toplantıya vaktinde gitmeliyiz. (Bir zorunluluk.)
#### b) İstek Kipi (-e, -a)
Eylemin yapılmasına yönelik bir istek, dilek veya temenniyi ifade eder. Günlük dilde genellikle birinci tekil (*geleyim*) ve birinci çoğul (*gelelim*) şahıslarda kullanılır.
* Ekleri: -e, -a
* Örnek: Bu akşam sinemaya gidelim. (Ortak bir istek.)
* Örnek: İzniniz olursa bir soru sorayım. (Bir istek, niyet.)
#### c) Şart (Koşul) Kipi (-se, -sa)
Bir eylemin gerçekleşmesini başka bir eylemin gerçekleşmesi koşuluna bağlar. Genellikle tek başına bir cümlenin yüklemi olmaz, cümlenin yan yargısını oluşturur ve cümleye "eğer" anlamı katar.
* Ekleri: -se, -sa
* Örnek: Hava güzel olursa pikniğe gideriz. (Pikniğe gitmenin koşulu havanın güzel olmasıdır.)
* Örnek: Çok çalışırsan başarılı olursun. (Başarının şartı çok çalışmaktır.)
#### d) Emir Kipi (Eksiz)
Eylemin yapılmasını kesin bir dille emretmek, buyurmak veya bazen rica etmek için kullanılır. Emir kipinin en belirgin özelliği, ikinci tekil şahıs için herhangi bir ek almamasıdır. Birinci tekil ve birinci çoğul şahısların (ben, biz) emir çekimi yoktur, çünkü insan kendine emir veremez.
* Eki: İkinci tekil şahısta ek yoktur. Diğer şahıslar için özel ekler vardır. (*-sın, -in, -sınlar*)
* Örnek: Hemen odanı topla! (2. Tekil Şahıs)
* Örnek: Arkadaşın da buraya gelsin. (3. Tekil Şahıs)
* Örnek: Lütfen sessiz olun. (2. Çoğul Şahıs - rica anlamı da taşıyabilir)
### Kip (Anlam) Kayması
Türkçenin zenginliklerinden biri de kip kaymasıdır. Bu, bir kip ekinin kendi anlamı dışında, başka bir kipin anlamını ifade edecek şekilde kullanılmasıdır. Bu durum, anlatıma farklı nüanslar katar.
* Örnek: Yarın mutlaka yanıma geliyorsun. (Şimdiki zaman eki -yor, gelecek zaman anlamında kullanılmıştır: *geleceksin*)
* Örnek: Fatih Sultan Mehmet, 1453'te İstanbul'u fetheder. (Geniş zaman eki -er, görülen geçmiş zaman anlamında kullanılmıştır: *fethetti*)
Sonuç olarak, fiil kipleri bir eylemin sadece ne olduğunu değil, aynı zamanda hangi zaman bağlamında ve hangi niyetle ifade edildiğini anlamamızı sağlayan temel dilbilgisi araçlarıdır. Haber kipleri zamanı resmederken, dilek kipleri duyguları ve niyetleri şekillendirir. Bu yapıları doğru kullanmak, Türkçeyi etkili ve anlamlı bir şekilde konuşmanın anahtarıdır.
---
* Fiilde kip ekleri nelerdir
* Haber ve dilek kipleri arasındaki fark
* Dilek kipleri örnek cümleler
* Anlam kayması nedir ve örnekleri
Türkçede fiiller, bir cümlenin bel kemiğini oluşturur ve bir eylemin, oluşun veya durumun hangi koşullar altında, ne zaman ve kim tarafından yapıldığını bildirir. Bu bilgileri aktarmak için fiiller çeşitli ekler alarak çekimlenir. İşte bu çekimlenme sırasında fiil kök veya gövdelerine eklenen ve eylemin zamanını, yapılış şeklini veya konuşmacının eyleme yönelik niyetini bildiren eklere ve bu eklerin getirdiği anlama kip denir. Fiil kipleri, Türkçenin ifade zenginliğinin temel taşlarından biridir ve eyleme yüklenen anlamı derinleştirir. Temelde bu kipler iki ana gruba ayrılır: Haber (Bildirme) Kipleri ve Dilek-Tasarlama Kipleri.
### 1. Haber (Bildirme) Kipleri: Zamanın İzinde Eylemler
Haber kipleri, adından da anlaşılacağı üzere, bir eylemin belirli bir zaman dilimi içinde gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini kesin bir dille haber verir. Bu kiplerde konuşmacının kişisel yorumu veya dileği değil, eylemin zamansal konumu ön plandadır. Bu nedenle bunlara "zaman kipleri" de denir. Beş temel haber kipi bulunmaktadır:
* Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü): Konuşmacının bizzat tanık olduğu, gördüğü veya yaşayarak emin olduğu bir eylemi anlatır. Anlatımda kesinlik ve şahitlik esastır.
* *Örnek: Dün akşam bütün ödevlerimi yaptım.* (Eylemi yapan kişi, yaptığından emindir.)
* *Örnek: Kaza, gözlerimin önünde oldu.* (Konuşmacı olaya şahit olmuştur.)
* Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman (-mış, -miş, -muş, -müş): Konuşmacının tanık olmadığı, başkasından duyduğu, okuduğu veya sonradan farkına vardığı eylemleri ifade eder. Anlamda bir belirsizlik, sonradan fark etme veya aktarım söz konusudur.
* *Örnek: Ali, sınavı kazanmış.* (Söyleyen kişi bunu başkasından duymuştur.)
* *Örnek: Meğer cüzdanımı evde unutmuşum.* (Kişi, eylemin sonucunu sonradan fark etmiştir.)
* Şimdiki Zaman (-yor): Eylemin, konuşma anında devam etmekte olduğunu bildirir. Eylem henüz tamamlanmamıştır, bir süreç halindedir.
* *Örnek: Çocuklar bahçede top oynuyor.* (Oynama eylemi şu anda gerçekleşmektedir.)
* Bazen geniş zaman anlamında veya yakın gelecek için de kullanılabilir: *Her sabah spor yapıyorum.* (geniş zaman), *Yarın İstanbul'a gidiyorum.* (yakın gelecek)
* Gelecek Zaman (-acak, -ecek): Eylemin konuşma anından sonraki bir zamanda gerçekleşeceğini bildirir. Eylemle ilgili bir plan, niyet veya tahmin söz konusudur.
* *Örnek: Haftaya yeni bir projeye başlayacağız.* (Planlanmış bir eylem.)
* *Örnek: Sanırım yağmur yağacak.* (Bir tahmin.)
* Geniş Zaman (-r, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür): Eylemin her zaman, genellikle veya belirli aralıklarla tekrarlandığını ifade eder. Alışkanlıkları, genel geçer doğruları ve sürekli yapılan işleri anlatmak için kullanılır.
* *Örnek: Güneş, doğudan doğar.* (Genel geçer bir doğru.)
* *Örnek: Her akşam kitap okur.* (Bir alışkanlık.)
### 2. Dilek-Tasarlama Kipleri: Niyet ve Duyguların İfadesi
Dilek kipleri, haber kiplerinin aksine, eyleme bir zaman anlamı katmaz. Bunun yerine, konuşmacının eyleme yönelik isteğini, gerekliliğini, koşulunu veya emrini ifade eder. Bu kipler, eylemin gerçekleşip gerçekleşmediğini değil, nasıl algılandığını ve tasarlandığını gösterir. Dört ana dilek kipi vardır:
* Gereklilik Kipi (-malı, -meli): Eylemin yapılmasının zorunlu veya gerekli olduğunu bildirir. Cümleye "gerekir", "lazım", "şart" gibi anlamlar katar. Bazen de olasılık veya tahmin anlamı taşıyabilir.
* *Örnek: Başarılı olmak için çok çalışmalısın.* (Zorunluluk)
* *Örnek: Bu saatte eve varmış olmalı.* (Tahmin)
* İstek Kipi (-a, -e): Eylemin yapılmasına yönelik bir istek, arzu veya temenniyi dile getirir. Genellikle birinci tekil ve çoğul şahıslarda (geleyim, gidelim) kullanılır. Diğer şahıslardaki kullanımı günümüz Türkçesinde azalmıştır.
* *Örnek: İzninizle ben de bir şey söyleyeyim.* (İstek)
* *Örnek: Haydi, bu akşam sinemaya gidelim.* (Teklif, arzu)
* Şart (Koşul) Kipi (-sa, -se): Bir eylemin gerçekleşmesini başka bir eylemin gerçekleşmesi koşuluna bağlar. Tek başına bir cümlenin yüklemi olmaz; genellikle yan cümlenin yüklemi olarak kullanılır ve cümleye "eğer" anlamı katar. Bazen dilek anlamı da taşıyabilir.
* *Örnek: Ödevlerini bitirirsen dışarı çıkabilirsin.* (Koşul)
* *Örnek: Ah, keşke o da burada olsa!* (Dilek)
* Emir Kipi (Eki yoktur): Eylemin yapılmasını kesin bir dille emreder. İkinci tekil şahıs çekiminde ek almaz, fiil kök veya gövdesi doğrudan kullanılır. Diğer şahısların ise kendilerine özgü ekleri vardır. Birinci tekil ve çoğul şahısların emir çekimi yoktur.
* *Örnek: Hemen odanı topla!* (2. Tekil Şahıs)
* *Örnek: Lütfen sessiz olun.* (2. Çoğul Şahıs)
* *Örnek: O da bizimle gelsin.* (3. Tekil Şahıs)
### Fiillerde Birleşik Zaman (Birleşik Çekim)
Basit kiplerin üzerine ek-fiilin geçmiş zaman (`-idi`), rivayet (`-imiş`) veya şart (`-ise`) formlarının getirilmesiyle birleşik zamanlı fiiller oluşturulur. Bu yapı, fiilin anlamına ikinci bir zaman veya anlam katmanı ekler.
* Hikâye Birleşik Zamanı (kip + -di): Geçmişte belirli bir süre devam etmiş (geliyordu), alışkanlık halinde olan (gelirdi) veya geçmişte yapılıp bitmiş (gelmişti) eylemleri anlatır.
* Rivayet Birleşik Zamanı (kip + -miş): Başkasından öğrenilen veya sonradan fark edilen bir durumu ifade eder (geliyormuş, gelecekmiş).
* Şart Birleşik Zamanı (kip + -se): Bir eylemin gerçekleşmesini başka bir duruma bağlar (geliyorsa, geldiyse).
Sonuç olarak, fiilde kipler yalnızca eylemin ne zaman yapıldığını söylemekle kalmaz, aynı zamanda konuşmacının o eyleme karşı duruşunu, bilgi düzeyini ve niyetini de ortaya koyar. Bir eylemin kesin olarak bilindiğini mi, yoksa başkasından mı duyulduğunu; bir zorunluluk mu, yoksa bir istek mi olduğunu kipler sayesinde anlarız. Bu nedenle kipler, Türkçenin incelikli ve zengin anlam dünyasının kapılarını aralayan en önemli anahtarlardır.
---
*fiil kipleri tablosu*
*haber ve dilek kipleri farkı*
*birleşik zamanlı fiiller nelerdir*
*şimdiki zamanın hikayesi örnekleri*
Yorum Bırak