Türkçe dilinde fiiller, eylemleri, oluşları ve durumları ifade eder. Bu fiiller, cümle içerisinde yalın halde bulunmazlar. Fiiller, çeşitli ekler alarak cümle içerisinde farklı anlamlar ve görevler üstlenirler. Bu eklerden en önemlileri kip ekleri ve kişi ekleridir. Fiil çekim ekleri, fiilin zamanını, yapılış şeklini ve şahsını (eylemi yapan kişiyi) belirtirler.
Kip, bir fiilin zaman, şahıs, tekillik ve çoğulluk bildiren şekilleridir. Fiilin zaman, anlam ve şahıs özelliklerine göre aldığı çeşitli eklerle oluşan kullanılış biçimlerinin her birine kip denir. Kip ekleri, fiilin kökünden sonra gelir.
Mastar halde olmayan ve cümle içerisinde kullanılan fiile çekimli fiil denir.
Çekimli fiiller fiil kökü + kip eki + kişi eki şeklinde oluşur.
Örnek: Gel-i-yor-um
Türkçe dilinde kipler iki ana gruba ayrılır: Haber (Bildirme) Kipleri ve Dilek (Tasarlama) Kipleri.
Haber kipleri, eylemin gerçekleştiği zamanı bildirir ve fiilin geçmişte, şimdi, gelecekte veya her zaman yapılıp yapılmadığı hakkında bilgi verir. Haber kipleri, zaman anlamı taşıdıkları için zaman ekleri olarak da adlandırılır.
Haber kipleri şunlardır:
Özetle, haber kipleri cümleye zaman kavramı katar ve eylemin hangi zamanda gerçekleştiğini belirtir.
Dilek kipleri, eylemin gerçekleşme zamanını bildirmezler. Bir dileği, bir isteği, tasarlanan bir hareketi anlatırlar. Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur. Dilek kipleri, cümleye gereklilik, istek, şart ve emir anlamları katarlar.
Dilek kipleri şunlardır:
Özetle, dilek kipleri cümleye zaman kavramı katmazlar, fakat eylemin yapılmasına yönelik istek, dilek, şart veya emir gibi anlamlar ifade ederler.
Kişi ekleri, fiilde bildirilen iş, oluş ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. Kişi ekleri, cümlede işi yapanı yani özneyi bildirir. Kişi ekleri, fiillerde kip eklerinden sonra gelir.
Örnek: Bugün bir saat kitap okudu\ m.
Bu cümlede “okumak” fiiline getirilen “-m” eki, fiilin kim tarafından (1. tekil kişi – ben) yapıldığını bildirmektedir.
Türkçede altı kişi bulunur. Bunların üçü tekil, üçü çoğul kişilerdir: ben, sen, o, biz, siz, onlar
İşin, oluşun veya hareketin yapıldığını veya yapılabileceğini bildiren fiillere olumlu fiil, işin oluşun veya hareketin yapılmadığını veya yapılamayacağını bildiren fiillere olumsuz fiil denir.
Fiillerin olumsuz biçimleri, kip ve kişi ekinden önce “-me, ma” eki getirilerek yapılır.
Örnek:
Geniş zamanın olumsuzunda diğer kiplerden farklı bir durum vardır. Diğer kiplere olumsuzluk eki (-ma, -me) getirildiğinde zaman eki düşmezken, geniş zamanda zaman eki düşer ve 1. tekil ve 1. çoğul kişi haricindeki kişilerde olumsuzluk eki “-maz, -mez” şeklinde kullanılır.
Şimdiki zaman kipinin olumsuzu yapılırken, “-yor” ekinin etkisiyle, “-me, -ma” olumsuzluk eki daralarak “-mı, -mi, -mu, -mü” olur.
Örnek:
Fiiller, kendinden sonra eklenen “mı, mi, mu, mü” soru ekleriyle soru anlamı kazanır. “mi” soru eki, kendinden önce gelen sözcüklerden ayrı, kendinden sonra gelen eklerle ise bitişik yazılır.
Örnek: Oralara da bahar geldi mi?
Türkçe dilinde fiiller, kip ve kişi ekleri yardımıyla çeşitli zamanlarda, kişilerde ve anlamlarda kullanılır. Haber kipleri fiillere zaman anlamı katar, dilek kipleri ise eylemin yapılmasına yönelik istek, dilek, şart veya emir gibi anlamlar ifade eder. Kişi ekleri fiilin kim tarafından yapıldığını belirtir. Olumsuzluk eki fiilin yapılmadığını, soru eki ise fiilin yapılıp yapılmadığını sormak için kullanılır. Bu eklerin doğru kullanımı, Türkçe dil bilgisinde önemli bir yere sahiptir.
Not: Bu makale, sağlanan kaynaklardan elde edilen bilgiler kullanılarak oluşturulmuştur. Başka kaynaklardan ek bilgiler edinmek isteyebilirsiniz.