Fiillerin farklı türleri ve işlevleri, dildeki kullanım alanlarını belirleyen temel unsurlardandır. İşte bu bağlamda fiillerin özellikleri, türleri ve örnekleri üzerine kapsamlı bir inceleme:
Fiil Türleri ve Kullanımları
1. Kılış Fiilleri
Kılış fiilleri, iş bildiren fiillerdir ve genellikle nesne alırlar. Bu fiiller, “neyi” veya “kimi” sorularına cevap verebilirler. İşte bazı örnekler:
- Yaz-, çiz-, kır-, diz-, al-, taşı-, kaz-, ez-, yol-, at-, iç-, yık-
Örnek Cümleler:
- Öğrenciler ders notlarını tahtaya yazdılar. (Burada “yaz-” fiili “neyi” sorusuna “ders notlarını” cevabını vererek geçişli bir fiildir.)
- Furkan, önemli bilgileri defterine sildi. (“Sil-” fiilinde “kimi” sorusuna “önemli bilgileri” cevabını alır, bu yüzden kılış fiilidir.)
- Merdivenlerden düştüğünde birçok eşyayı kırdı. (Bu fiilde “neyi” sorusuna “birçok eşyayı” cevabını vererek geçişli bir fiil olduğunu gösterir.)
2. Oluş Fiilleri
Oluş fiilleri, genellikle isteğimiz dışında gerçekleşen durumları ifade eder. Bu fiiller, nesne almazlar ve süreçle ilişkilidirler. İşte bazı örnekler:
- Acık-, sarar-, büyü-, doy-, karar-, yaşlan-, paslan-, sol-, uza-
Örnek Cümleler:
- Yemeğini zamanında yemediği için oldukça acıkmış durumda. (Burada “acık-” fiili, irade dışı bir eylemi ifade eder.)
- Bir tabak yemekle rahatça doymuş ve bu nedenle yaşlanmış görünüyor. (Bu cümlede “doy-” ve “yaşlan-” fiilleri süreçle ilişkilidir ve irade dışı gerçekleşen durumları anlatır.)
- Sonbaharın etkisiyle ağaçların yaprakları solmuş. (“Sol-” fiili süreçle bağlantılı bir durumu ifade eder ve irade dışıdır.)
3. Durum Fiilleri
Durum fiilleri, bir durağanlığı veya hareketsizliği ifade eder ve genellikle nesne almazlar. Bu fiiller öznenin kendi isteğiyle gerçekleşir. İşte bazı örnekler:
- Uyu-, yürü-, otur-, dur-, uzan-, git-, çık-, ağla-
Örnek Cümleler:
- Çocuklar gece geç saatlere kadar uyumuş. (Burada “uyu-” fiili, durağanlık ve hareketsizlik ifade eder.)
- Uzun bir yürüyüşten sonra eve kadar yürüdü. (“Yürü-” fiili, hareketsizliğin yerine geçişsiz bir fiil olarak kullanılmıştır.)
- Küçük çocuk, babasını görünce mutluluk gözyaşları içinde ağladı. (Bu fiil geçişsiz ve öznenin iradesiyle gerçekleşen bir durumu ifade eder.)
- Araç, uzun bir süre yavaş seyrettikten sonra aniden durdu. (“Dur-” fiili hareketsizliği ifade eder ve geçişsizdir.)
Çekimli Fiiller
Çekimli fiiller, fiil kök veya gövdesine kip ve kişi eklerinin eklenmesiyle oluşur. Bu tür fiiller, dilde özne ve yüklem arasındaki ilişkiyi netleştirir.
Örnekler:
- “Yazdım”: Bu fiil, “yaz-” köküne “-dı” (görülen geçmiş zaman eki) ve “-m” (birinci tekil şahıs eki) eklenmesiyle oluşur.
- “Gelirsin”: Bu fiil, “gel-” köküne “-ir” (geniş zaman eki) ve “-sin” (ikinci tekil şahıs eki) eklenmesiyle oluşturulmuştur.
Çekimli fiiller üç kişi anlamını barındırır:
- Birinci kişi: Sözü söyleyen kişi (ben, biz).
- İkinci kişi: Sözü dinleyen kişi (sen, siz).
- Üçüncü kişi: Hakkında konuşulan kişi (o, onlar).
Örnekler:
- Bıraktığınız notları inceledim. (Sözü söyleyen kişi eylemi yapan kişidir.)
- Çok güzel, işlerini bitirmişsin! (Eylemi yapan kişi sözün dinleyicisidir.)
- Betül otobüsü kullanıyormuş. (Eylemi yapan kişi hakkında söz edilen kişidir.)
Bu açıklamalar ve örnekler, fiillerin dildeki işlevlerini ve kullanım biçimlerini anlamanızı kolaylaştıracaktır. Fiillerin türleri ve çekimlenmeleri, dilbilgisel yapıların anlaşılması açısından oldukça önemlidir.
Yorumlar
Türkçe, sondan eklemeli bir dil olmasıyla fiil yapısı ve çeşitliliği açısından oldukça zengin bir dildir. Bir cümlenin temelini oluşturan ve yargı bildiren fiiller, taşıdıkları anlamlara, yapısal özelliklerine ve cümledeki özne-nesne ilişkisine göre çeşitli kategorilere ayrılır. Bu kategorileri anlamak, dilin inceliklerine hakim olmak ve kendimizi daha doğru ifade etmek için kritik öneme sahiptir.
### 1. Anlamlarına Göre Fiiller
Fiillerin taşıdıkları anlam, onların en temel sınıflandırma ölçütüdür. Bu sınıflandırma, fiilin bir nesneye ihtiyaç duyup duymadığına ve eylemin niteliğine odaklanır.
* Kılış (İş) Fiilleri: Bu fiiller, öznenin kendi iradesiyle gerçekleştirdiği ve bir nesneyi etkilediği eylemleri bildirir. Yani bu fiillerin gerçekleşmesi için bir nesne gereklidir. Bir fiilin kılış fiili olup olmadığını anlamanın en kolay yolu, fiilin başına "onu" zamirini getirmektir. Eğer anlamlı bir bütün oluşuyorsa, o fiil kılış fiilidir. Örneğin, "okumak" fiili için "onu okumak" diyebildiğimiz için bu bir kılış fiilidir. Diğer örnekler: yazmak, kırmak, sevmek, silmek, anlatmak.
* *Örnek Cümle:* Ahmet camı kırdı. (Neyi kırdı? -> Camı)
* Durum Fiilleri: Öznenin içinde bulunduğu bir durumu veya pozisyonu anlatan fiillerdir. Bu fiiller bir nesne almazlar, yani "onu" zamiriyle kullanıldıklarında anlamsız olurlar. Eylem, öznenin iradesiyle başlar ve yine öznenin üzerinde kalır; eylemden etkilenen bir nesne yoktur. Örnek olarak "uyumak" fiilini ele alalım; "onu uyumak" anlamsızdır. Diğer örnekler: oturmak, gülmek, ağlamak, durmak, uzanmak.
* *Örnek Cümle:* Bebek beşiğinde mışıl mışıl uyuyor.
* Oluş Fiilleri: Öznenin iradesi dışında, zaman içinde kendiliğinden gerçekleşen bir değişimi, bir dönüşümü bildiren fiillerdir. Bu fiiller de nesne almazlar. Durum fiillerinden en önemli farkı, eylemin zamanla ve kendiliğinden meydana gelmesidir. Örneğin, "paslanmak" eylemi demirin iradesi dışında gerçekleşen bir kimyasal değişimdir. Diğer örnekler: büyümek, sararmak, yaşlanmak, çürümek, bayatlamak.
* *Örnek Cümle:* Sonbahar gelince yapraklar sarardı.
### 2. Yapılarına Göre Fiiller
Fiiller, kelime yapısı bakımından üçe ayrılır. Bu sınıflandırma, fiilin kök halinde mi olduğu, yapım eki mi aldığı yoksa başka kelimelerle birleşerek mi oluştuğuna bakar.
* Basit Fiiller: Herhangi bir yapım eki almamış, kök halindeki fiillerdir. Çekim ekleri (zaman, kişi ekleri) alabilirler ancak bu onların basit yapısını değiştirmez. Örnek: gel-, gör-, sev-, bak-. "Geldi" fiilindeki "-di" eki geçmiş zaman ekidir (çekim eki), bu yüzden "gel-" fiili hala basittir.
* Türemiş Fiiller: İsim veya fiil köklerine yapım ekleri getirilerek oluşturulan fiillerdir. Yeni bir anlam kazanan bu fiiller, dilin kelime hazinesini zenginleştirir.
* *İsimden Türeyenler:* su -> sula-, göz -> gözle-, az -> azal-
* *Fiilden Türeyenler:* bil- -> bildir-, gör- -> görün-, sev- -> sevil-
* Birleşik Fiiller: En az iki kelimenin bir araya gelerek oluşturduğu fiillerdir. Türkçede sıkça kullanılırlar ve kendi içlerinde üçe ayrılırlar:
* Yardımcı Eylemle Kurulanlar: İsim soylu bir kelimenin ardından "etmek, olmak, kılmak, eylemek" gibi yardımcı fiillerin getirilmesiyle oluşur. Örnekler: yardım etmek, mutlu olmak, namaz kılmak, terk etmek.
* Kurallı Birleşik Fiiller: İki fiilin belirli kurallara göre birleşmesiyle oluşur ve daima bitişik yazılırlar. Özel anlamlar katarlar:
* Yeterlilik (-ebilmek): gücü yetme, olasılık (yapabilirim, gelebilir)
* Tezlik (-ıvermek): çabukluk, aniden (gidiver, yapıver)
* Süreklilik (-ekalmak, -edurmak, -egelmek): eylemin devam etmesi (bakakaldı, süregeldi)
* Yaklaşma (-eyazmak): neredeyse olma (düşeyazdı, öleyazdı)
* Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Fiiller: Genellikle deyim şeklinde olan ve kelimelerin kendi anlamlarını yitirerek yeni bir anlam kazandığı fiillerdir. Örnekler: göze girmek, etekleri zil çalmak, küplere binmek.
### 3. Çatılarına Göre Fiiller
Fiil çatısı, fiilin özne ve nesne ile olan ilişkisini inceler. Bu konu, eylemi kimin yaptığı ve eylemden kimin etkilendiği üzerine kuruludur.
* Öznesine Göre:
* Etken Fiil: Eylemi yapan özne bellidir ve aktiftir. (Örnek: Polis hırsızı yakaladı.)
* Edilgen Fiil: Eylemi yapan belli değildir; özne, yapılan işten etkilenen konumundadır. Fiil "-l" veya "-n" eklerini alır. (Örnek: Hırsız yakalandı. - Kimin yakaladığı belli değil.)
* Dönüşlü Fiil: Özne, eylemi hem yapar hem de eylemden kendisi etkilenir. Fiil yine "-l" veya "-n" eki alır. (Örnek: Gelin düğün için süslendi. - Süsleyen de süslenen de kendisi.)
* İşteş Fiil: Eylem, birden fazla özne tarafından karşılıklı veya birlikte yapılır. Fiil "-ş" ekini alır. (Örnek: İki arkadaş saatlerce dertleşti.)
* Nesnesine Göre:
* Geçişli Fiil: Nesne alabilen fiillerdir (Kılış fiilleri). (Örnek: Mektubu yazdım.)
* Geçişsiz Fiil: Nesne alamayan fiillerdir (Durum ve oluş fiilleri). (Örnek: Bu sabah erken uyandım.)
* Oldurgan Fiil: Geçişsiz bir fiilin "-r, -t, -dır" ekleriyle geçişli hale getirilmesidir. (Örnek: uyu- (geçişsiz) -> uyut- (geçişli) -> Bebeği uyuttu.)
* Ettirgen Fiil: Geçişli bir fiilin aynı eklerle geçişlilik derecesinin artırılmasıdır. Eylemi başkasına yaptırma anlamı katar. (Örnek: oku- (geçişli) -> okut- (ettirgen) -> Öğretmen öğrencilere kitabı okuttu.)
Sonuç olarak, fiil türlerini bilmek, yalnızca bir dilbilgisi kuralını ezberlemek değil, aynı zamanda bir cümlenin anlam katmanlarını, eylemin doğasını ve eylemi gerçekleştiren ile ondan etkilenen arasındaki hassas ilişkiyi kavramaktır. Bu yapıları doğru kullanmak, dil becerisini bir üst seviyeye taşımanın anahtarıdır.
Türkçede cümlenin temel taşı olan ve bir hareketi, durumu veya oluşu bildiren sözcüklere fiil (eylem) denir. Fiiller, cümlenin yüklemini oluşturarak yargıyı tamamlar ve dilin dinamizmini sağlarlar. Ancak tüm fiiller aynı yapıda veya anlamda değildir. Fiilleri doğru anlamak ve kullanmak, dil becerisini geliştirmenin en önemli adımlarından biridir. Bu nedenle fiiller, temelde anlamlarına göre ve yapılarına göre olmak üzere iki ana başlık altında incelenir.
### Anlamlarına (Anlam Özelliklerine) Göre Fiiller
Fiillerin taşıdığı anlamsal özellikler, onları üç temel kategoriye ayırır. Bu ayrım, fiilin nesne alıp almadığı ve öznenin eylemdeki rolüyle doğrudan ilişkilidir.
1. Kılış (İş) Fiilleri: Bu fiiller, öznenin kendi iradesiyle gerçekleştirdiği ve bir nesneyi etkilediği eylemleri bildirir. Yani, bu fiillerin gerçekleşmesi için bir nesne gereklidir. Bir fiilin kılış fiili olup olmadığını anlamanın en kolay yolu, fiilin başına "onu" zamirini getirmektir. Eğer anlamlı bir bütün oluşuyorsa, o fiil kılış fiilidir. Bu pratik yönteme "onu" testi denir.
* *Örnekler*: `yazmak` (onu yazmak), `kırmak` (onu kırmak), `sevmek` (onu sevmek), `temizlemek` (onu temizlemek).
* *Cümle içinde*: "Kardeşim ödevini yaptı." (Neyi yaptı? -> ödevini)
2. Durum Fiilleri: Bu fiiller, öznenin iradesiyle içinde bulunduğu bir durumu anlatır. Kılış fiillerinin aksine, durum fiilleri bir nesneyi etkilemez ve bu nedenle nesne almazlar. "Onu" testi bu fiiller için olumsuz sonuç verir. Eylem, öznenin üzerinde kalır ve dışarıya bir etki taşımaz.
* *Örnekler*: `uyumak` (onu uyumak - anlamsız), `oturmak` (onu oturmak - anlamsız), `gülmek`, `durmak`.
* *Cümle içinde*: "Çocuk parkta oturuyor." (Öznenin içinde bulunduğu bir durum belirtiliyor.)
3. Oluş Fiilleri: Bu fiiller, öznenin iradesi dışında, zamanla kendiliğinden meydana gelen bir değişimi bildirir. Oluş fiillerinde eylem, öznenin yapısında bir başkalaşmaya işaret eder. Nesne almazlar.
* *Örnekler*: `büyümek`, `sararmak`, `paslanmak`, `yaşlanmak`, `çürümek`.
* *Cümle içinde*: "Demir parmaklıklar zamanla paslanmış." (Paslanma eylemi, demirin iradesi dışında gerçekleşen bir değişimdir.)
### Yapılarına Göre Fiiller
Fiiller, kelime yapısı açısından da üç farklı grupta ele alınır. Bu sınıflandırma, fiilin kök halinde mi olduğu, ek alarak mı türediği yoksa birden fazla kelimenin birleşmesiyle mi oluştuğuna dayanır.
1. Basit Fiiller: Herhangi bir yapım eki almamış, kök halindeki fiillerdir. Çekim ekleri (zaman, kişi ekleri) alabilirler ancak bu onların basit yapısını değiştirmez.
* *Örnekler*: `gel-`, `gör-`, `bak-`, `yaz-`.
* *Cümle içinde*: "Dün sinemaya gittik." (`git-` kökü basittir.)
2. Türemiş Fiiller: İsim veya fiil köklerine yapım ekleri getirilerek oluşturulan fiillerdir. Bu ekler, kelimenin anlamını ve türünü değiştirir.
* *İsimden Türeyen Fiiller*: `baş` (isim) -> `baş-la-` (fiil), `su` (isim) -> `su-la-` (fiil).
* *Fiilden Türeyen Fiiller*: `gör-` (fiil) -> `gör-ün-` (fiil), `yaz-` (fiil) -> `yaz-dır-` (fiil).
3. Birleşik Fiiller: En az iki sözcüğün bir araya gelerek yeni bir eylemi karşıladığı fiil türüdür. Kendi içinde üçe ayrılır:
* Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Fiiller: Bir isim soylu sözcüğün ardından `etmek`, `olmak`, `kılmak`, `eylemek` gibi yardımcı fiillerin getirilmesiyle oluşur. Ses düşmesi veya türemesi olursa bitişik, olmazsa ayrı yazılırlar.
* *Örnekler*: `yardım etmek`, `hasta olmak`, `namaz kılmak` (ayrı yazılır). `hissetmek` (ünsüz türemesi), `kaybolmak` (ünlü düşmesi) (bitişik yazılır).
* Kurallı Birleşik Fiiller: İki fiilin belirli kurallara göre birleşmesiyle oluşan ve daima bitişik yazılan fiillerdir. Anlama özel bir katkı sağlarlar:
* Yeterlilik Fiili (-ebilmek): Gücü yetme, olasılık anlamı katar. (`çözebilirim`)
* Tezlik Fiili (-ivermek): Çabukluk, aniden olma anlamı katar. (`geliverdi`)
* Süreklilik Fiili (-ekalmak, -egelmek, -edurmak): Eylemin devam ettiğini bildirir. (`bakakaldı`, `süregelmiş`)
* Yaklaşma Fiili (-eyazmak): Eylemin neredeyse olacağını bildirir. (`düşeyazdım`)
* Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller: Genellikle bir isim ve bir fiilin bir araya gelerek kendi gerçek anlamlarından uzaklaşıp deyim oluşturduğu fiillerdir. Çoğunlukla ayrı yazılırlar.
* *Örnekler*: `göz atmak`, `kulak kabartmak`, `etekleri zil çalmak`.
Sonuç olarak, fiil türlerini anlamak, yalnızca bir dilbilgisi kuralını ezberlemek değil, aynı zamanda Türkçenin ifade zenginliğini ve mantığını kavramaktır. Bir eylemin niteliğini, nasıl oluştuğunu ve cümleye kattığı derinliği bilmek, dili daha bilinçli ve etkili kullanmanın temelini oluşturur.
Yorum Bırak