Fiil Nedir? Fiil, iş, oluş veya hareketi belirli bir kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere verilen isimdir. Bir kelimenin fiil olup olmadığını anlamak için, kelimenin köküne “-me” veya “-ma” olumsuzluk ekinin ya da “-mak” veya “-mek” mastar ekinin eklenip eklenmediğine bakılır. Eğer bu ekler kökten sonra eklenebiliyorsa, o sözcük fiil olarak kabul edilir. Ancak ekler kökten sonra eklenemiyorsa, o sözcük isim soylu bir sözcüktür. Fakat bazı durumlarda, bu kuralları karşıladığı halde isim olarak kullanılan kelimeler de olabilir. Bu tür kelimelerin isim mi yoksa fiil mi olduğu, cümlenin anlamına göre belirlenir. Fiiller, fiillerin kök veya gövdesindeki anlamına göre de farklı şekillerde incelenebilir.
Örnekler
Örnek Cümleler
Burada “yaz-” kökü “-mak” mastar eki ve “-ma” olumsuzluk eki alabileceği için bir fiil köküdür.
Aynı kök olan “yaz-” burada da fiil kökü olarak işlev görmektedir.
Dikkat Edilmesi Gerekenler
Bu cümlede “boya” kelimesi, nesne ismi olarak kullanıldığından isimdir. Ancak “boyadı” kelimesindeki “boya” fiil kökü olarak işlev görmektedir.
Burada da “boya” kelimesinin iki farklı kullanımına dikkat edilmelidir: Birincisi isim olarak, ikincisi ise fiil olarak kullanılmıştır.
Fiiller, bu tür temel kurallar ve analizlerle belirlenir ve anlamları cümledeki bağlamına göre netleşir.
Yorumlar
Fiiller, bir dilin temel yapı taşlarından ve en dinamik ögelerindendir. Cümle içerisinde bir iş, bir oluş, bir durum veya bir hareket bildiren sözcükler olarak tanımlanırlar. Türkçede fiiller, cümlenin adeta motoru ve kalbidir; çünkü yargıyı üzerlerinde taşırlar ve cümlenin yüklemi olma görevini üstlenirler. Onlar olmadan bir yargı bildirmek, yani tam bir cümle kurmak neredeyse imkansızdır. Bir fiili anlamak, sadece bir eylemi değil, aynı zamanda o eylemin ne zaman, kim tarafından, nasıl bir niyetle yapıldığını da anlamak demektir.
### Anlamlarına Göre Fiiller
Fiilleri daha iyi kavramak için onları anlamlarına göre üç ana gruba ayırabiliriz:
1. İş (Kılış) Fiilleri: Bu fiiller, öznenin kendi iradesiyle gerçekleştirdiği ve bir nesneyi etkilediği eylemleri bildirir. Bu fiilleri ayırt etmenin en kolay yolu, fiilin önüne "onu" zamirini getirmektir. Eğer anlamlı bir bütün oluşuyorsa, o fiil bir iş fiilidir.
* *Örnek:* *kırmak, okumak, sevmek, yazmak, silmek.*
* *Cümle içinde:* "Kardeşim camı kırdı." (Onu kırdı.) / "Her akşam kitap okur." (Onu okur.)
2. Durum Fiilleri: Bu fiiller, öznenin iradesiyle gerçekleşen ancak bir nesneyi etkilemeyen, süreklilik gösteren bir durumu ifade eder. "Onu" zamiri bu fiillerle birlikte kullanıldığında anlamsız olur. Öznedeki bir durumu anlatırlar.
* *Örnek:* *uyumak, oturmak, durmak, gülmek, ağlamak.*
* *Cümle içinde:* "Bebek beşiğinde uyuyor." (Onu uyuyor - anlamsız.) / "Saatlerdir burada duruyorum." (Onu duruyorum - anlamsız.)
3. Oluş Fiilleri: Bu fiiller, öznenin iradesi dışında, zamanla kendiliğinden meydana gelen bir değişimi bildirir. Öznede gerçekleşen bir dönüşümü anlatırlar.
* *Örnek:* *büyümek, sararmak, paslanmak, yaşlanmak, uzamak.*
* *Cümle içinde:* "Sonbaharda yapraklar sararır." / "Demir, nemli havada paslanır."
### Yapılarına Göre Fiiller
Fiiller, kelime yapısı bakımından da incelenir ve üçe ayrılır:
1. Basit Fiiller: Herhangi bir yapım eki almamış, kök halindeki fiillerdir. Aldıkları çekim ekleri (kip, şahıs ekleri) onların yapısını değiştirmez.
* *Örnek:* *gel-, gör-, sev-, koş-, bil-.*
* *Çekimli halde:* gel-di-m, gör-ecek-sin, sev-er.
2. Türemiş Fiiller: İsim veya fiil köklerine yapım ekleri getirilerek oluşturulan yeni anlamlı fiillerdir.
* *İsimden türeyenler:* *baş (isim) -> başla-mak, su (isim) -> sula-mak, göz (isim) -> gözle-mek.*
* *Fiilden türeyenler:* *gör- (fiil) -> görün-mek, bil- (fiil) -> bildir-mek, sev- (fiil) -> sevil-mek.*
3. Birleşik Fiiller: İki veya daha fazla kelimenin bir araya gelerek tek bir eylemi karşıladığı fiil gruplarıdır. Türkçede oldukça yaygındır ve kendi içinde çeşitlenir:
* Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Fiiller: İsim soylu bir sözcüğün yanına "etmek, olmak, eylemek, kılmak" gibi yardımcı fiillerin getirilmesiyle oluşur.
* *Örnek:* *yardım etmek, mutlu olmak, namaz kılmak, his etmek (hissetmek).*
* Kurallı (Özel) Birleşik Fiiller: İki fiilin belirli kurallara göre birleşmesiyle oluşur ve her zaman bitişik yazılır. Anlama yeterlilik, tezlik, süreklilik gibi özel anlamlar katarlar.
* Yeterlilik (-ebilmek): *çözebilmek* (gücü yetme, olasılık)
* Tezlik (-ıvermek): *gelivermek* (çabukluk, aniden)
* Sürerlilik (-egelmek, -edurmak, -ekalmak): *bakakalmak* (eylemin devamlılığı)
* Yaklaşma (-eyazmak): *düşeyazmak* (az kalsın, neredeyse)
* Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller: Genellikle deyim şeklinde olan, kelimelerin kendi gerçek anlamlarından uzaklaşarak yeni bir anlam kazandığı fiillerdir.
* *Örnek:* *göze girmek, küplere binmek, etekleri zil çalmak.*
Sonuç olarak fiiller, sadece bir eylem bildiren kelimeler olmanın çok ötesindedir. Cümleye zaman, kişi, niyet ve yapısal zenginlik katarlar. Bir cümlenin anlamını ve duygusunu belirleyen en temel unsurdur. Türkçenin eklemeli yapısı sayesinde fiiller, kip (zaman ve tasarlama) ve şahıs ekleriyle çekimlenerek son derece çeşitli ve detaylı anlamlar üretebilirler. Bu nedenle, dili doğru ve etkili kullanmanın ilk adımı, fiillerin bu zengin dünyasını ve işlevlerini iyi anlamaktan geçer.
Fiil, bir cümlede iş, oluş, hareket, durum veya kılış bildiren sözcük türüdür. Cümlenin yargısını, yani temel mesajını taşıyan en önemli ögedir ve genellikle cümlenin sonunda yer alır. Bir cümlenin kalbi ve motoru olarak kabul edilir; onsuz bir cümle ya eksik kalır (eksiltili cümle) ya da bir yargı bildirmez. Türkçede bir kelimenin fiil olup olmadığını anlamanın en basit yolu, kelimenin sonuna mastar eki olan -mak/-mek ekini getirip getiremediğini kontrol etmektir. Eğer bir sözcük bu eki alabiliyorsa, o bir fiildir. Örneğin, *koşmak, görmek, uyumak, düşünmek* gibi kelimeler bu kurala uyar.
Fiilleri daha iyi anlamak için onları çeşitli kategorilere ayırarak incelemek gerekir. Bu sınıflandırmalardan en yaygın olanları anlamına ve yapısına göre yapılanlardır.
### Anlamlarına Göre Fiiller
Fiiller, ifade ettikleri anlama göre üç ana gruba ayrılır. Bu ayrım, fiilin bir nesne alıp alamaması ve öznenin eylemdeki rolü ile ilgilidir.
1. İş (Kılış) Fiilleri: Bu fiiller, öznenin kendi iradesiyle gerçekleştirdiği ve bir nesneyi etkilediği eylemleri bildirir. Yani bu fiillerin gerçekleşmesi için bir nesneye ihtiyaç vardır. Bir fiilin iş fiili olup olmadığını anlamak için fiilin başına "onu" zamirini getirebiliriz. Eğer anlamlı bir bütün oluşuyorsa, o fiil iş fiilidir.
* Örnekler: *kırmak* (onu kırmak), *okumak* (onu okumak), *sevmek* (onu sevmek), *yazmak* (onu yazmak).
* Cümle içinde: Ayşe camı kırdı. (Kırma eylemi "cam" nesnesi üzerinde gerçekleşmiştir.)
2. Durum Fiilleri: Bu fiiller, öznenin içinde bulunduğu bir durumu veya pozisyonu anlatır. Eylem, öznenin kendisiyle sınırlıdır ve dışarıdaki bir nesneyi etkilemez. Bu nedenle durum fiilleri nesne alamazlar ve başlarına "onu" zamiri getirilemez.
* Örnekler: *uyumak* (onu uyumak - anlamsız), *oturmak* (onu oturmak - anlamsız), *gülmek*, *ağlamak*.
* Cümle içinde: Çocuk koltukta uyuyor. (Uyuma eylemi sadece çocuğun içinde bulunduğu bir durumu ifade eder.)
3. Oluş Fiilleri: Bu fiiller, öznenin iradesi dışında, zamanla kendiliğinden meydana gelen bir değişimi bildirir. Genellikle doğa olayları veya biyolojik süreçlerle ilgilidir. Oluş fiilleri de nesne almazlar.
* Örnekler: *büyümek*, *sararmak*, *paslanmak*, *yaşlanmak*, *çürümek*.
* Cümle içinde: Sonbaharda yapraklar sararır. (Sararma eylemi, yaprakların iradesi dışında, zamanla gerçekleşen bir değişimdir.)
### Yapılarına Göre Fiiller
Fiiller, kelime yapısı bakımından üçe ayrılır:
1. Basit Fiiller: Herhangi bir yapım eki almamış, kök halindeki fiillerdir. Bu fiiller, zaman ve kişi bildiren çekim eklerini alabilirler, ancak bu onların basit yapısını değiştirmez.
* Örnekler: *gel-di-m*, *bak-acak-sın*, *koş-ar*.
2. Türemiş Fiiller: İsim veya fiil köklerine yapım ekleri getirilerek oluşturulan yeni anlamlı fiillerdir.
* İsimden Türeyen Fiiller: *su* (isim) -> *su-la-mak* (fiil), *göz* (isim) -> *göz-le-mek* (fiil).
* Fiilden Türeyen Fiiller: *sev-mek* (fiil) -> *sev-il-mek* (fiil), *gör-mek* (fiil) -> *gör-üş-mek* (fiil).
3. Birleşik Fiiller: En az iki kelimenin bir araya gelerek tek bir eylemi karşıladığı fiillerdir. Üç farklı yolla oluşturulurlar:
* Yardımcı Fiillerle Kurulanlar: Bir isim soylu kelimenin ardından etmek, olmak, eylemek, kılmak gibi yardımcı fiillerin getirilmesiyle oluşur. Örnek: *yardım etmek, mutlu olmak, terk etmek, kabul eylemek*.
* Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller: Genellikle deyim şeklinde olan ve kelimelerin kendi anlamlarını yitirerek yeni bir anlam kazandığı fiillerdir. Örnek: *göze girmek, kulak kabartmak, etekleri zil çalmak*.
* Kurallı Birleşik Fiiller: İki fiilin belirli kurallara göre birleşmesiyle oluşur ve daima bitişik yazılırlar. Dört türü vardır:
* Yeterlilik (-ebilmek): *yapabilirim* (gücü yetmek)
* Tezlik (-ivermek): *geliver* (çabukluk)
* Sürerlik (-egelmek, -edurmak, -ekalmak): *süregelmek, bakakalmak* (eylemin devam etmesi)
* Yaklaşma (-eyazmak): *düşeyazdı* (eylemin neredeyse olacağı)
Sonuç olarak fiiller, dilin dinamizmini sağlayan, düşünceleri ve olayları kip (zaman, dilek) ve şahıs ekleriyle zamana ve kişiye bağlayarak somutlaştıran temel yapı taşlarıdır. Bir eylemin kim tarafından, ne zaman ve nasıl yapıldığını anlamamızı sağlarlar ve bu özellikleriyle iletişimin merkezinde yer alırlar.
Yorum Bırak