Ek fiil, isim ya da isim soylu kelimeleri yüklem yapmak ve basit zamanlı fiilleri birleşik zamanlı hale getirmek için kullanılan bir fiildir. Bu fiil, cümledeki isim soylu kelimelerin yüklem olmasını sağlar ya da fiillere eklenerek onların zaman kiplerini değiştirir.
1. İsim Soylu Kelimeleri Yüklem Yapmak:
Ek fiil, isim soylu kelimeleri yüklem yaparken dört farklı kip ekini kullanır:
Alperen çalışkan idi. → Alperen çalışkandı.
Alperen çalışkan imiş. → Alperen çalışkanmış.
Hastaysa biraz dinlensin. (hasta ise)
Çalışkanım, çalışkansın, çalışkanız, çalışkansınız.
Çalışkandır ve çalışkanlardır örneklerinde, geniş zaman anlamı ek fiille sağlanır.
2. Basit Zamanlı Fiilleri Birleşik Zamanlı Yapmak:
Ek fiilin diğer önemli görevi, basit zamanlı fiilleri birleşik zamanlı hale getirmektir. Basit zamanlı fiil, yalnızca bir kip eki alarak çekimlenir, örneğin:
_gider, gidiyor, gitmiş._
Birleşik zamanlı fiil ise, basit zamanlı fiillere ek fiil eklenerek oluşturulur. Örnek olarak:
*Her sabah erken kalkar **idi**.* → _Her sabah erken kalkardı._
Burada “kalkmak” fiiline geniş zaman kipi olan -ar eklenmiş ve daha sonra ek fiil -idi eklenerek birleşik zamanlı hale getirilmiştir.
Gelmiş-idi-m → gelmiştim
Gel-ecek-imiş-im → gelecekmişim
Bil-ecek-ise → bilecekse
Ek fiilin olumsuzu, değil sözcüğüyle yapılır.
*Babam evde **değil**.*
Ek fiilin soru biçimi, mi eki ile yapılır.
*Başarılı **mı**yım?*
*Öğrenci **mi**sin?*
Yorumlar
Türkçe dilbilgisinin temel taşlarından biri olan ek fiil (diğer adıyla ekeylem), aslında "imek" fiilinin zamanla ekleşmiş halidir. Tek başına bir anlam ifade etmeyen ancak cümleye zaman ve kişi anlamı katarak kritik görevler üstlenen bu yapı, dilimizin en işlevsel unsurlarından biridir. Ek fiilin iki temel görevi vardır ve bu görevler, cümlenin anlamını ve yapısını doğrudan etkiler.
### 1. İsim Soylu Sözcükleri Yüklem Yapmak
Ek fiilin en yaygın ve temel görevi, isim, zamir, sıfat, edat gibi isim soylu sözcükleri veya sözcük gruplarını cümlenin yüklemi haline getirmektir. Normalde bu sözcükler tek başlarına bir yargı bildiremezler. Örneğin "hava güzel" ifadesi bir yargı taşımaz, eksik bir cümledir. Ancak ek fiil devreye girdiğinde bu ifade tam bir cümleye dönüşür. Bu görevini dört farklı kipte yerine getirir:
* Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (-di, -dı, -ti, -tı): Eylemin geçmişte bizzat görüldüğünü veya kesin olarak bilindiğini ifade eder.
* *Dün hava çok güzeldi.* (güzel + idi)
* *Sınavda sorulan tek zor soru buydu.* (bu + idi)
* *O zamanlar henüz bir öğrenciydim.* (öğrenci + idim)
* Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman (-miş, -mış): Yargının başkasından duyulduğunu, sonradan öğrenildiğini veya fark edildiğini bildirir.
* *Eskiden bu mahalle çok sakinmiş.* (sakin + imiş)
* *Anlattığına göre babası oldukça zenginmiş.* (zengin + imiş)
* Geniş Zaman (-dir, -dır ve kişi ekleri): Genellikle bir durumun genel geçerliliğini, kesinliğini veya bir olasılığı ifade eder. Üçüncü tekil kişi eki olan -dir eki çoğu zaman düşer. Birinci ve ikinci tekil/çoğul kişilerde ise kişi ekleri ek fiilin geniş zamanını karşılar.
* *Ankara, Türkiye'nin başkentidir.* (Kesinlik)
* *Şu an evde yalnızım.* (Yalnız + im -> Ek fiilin geniş zaman 1. tekil kişi)
* *Sen çok iyi bir insansın.* (İnsan + sın -> Ek fiilin geniş zaman 2. tekil kişi)
* *Bu saatte varmışlardır.* (Olasılık)
* Şart Kipi (-se, -sa): İsim soylu sözcüğü bir koşula bağlar ve genellikle cümlenin yan yargısını oluşturur.
* *Hava güzelse dışarı çıkalım.* (güzel + ise)
* *Eğer yorgunsan biraz dinlen.* (yorgun + isen)
Ek fiilin isim soylu sözcüklerle kullanımında olumsuzu "değil" edatıyla, soru biçimi ise "mi" soru edatıyla yapılır.
* *Hava güzel değildi.* (Olumsuz)
* *Sen öğrenci miydin?* (Soru)
### 2. Basit Zamanlı Fiilleri Birleşik Zamanlı Yapmak
Ek fiilin ikinci büyük görevi, kip eki almış basit zamanlı fiillere gelerek onları birleşik zamanlı fiil yapmaktır. Bu, fiile ikinci bir zaman veya anlam katmanı ekler. Üç tür birleşik zaman vardır:
* Hikâye Birleşik Zamanı (Ek fiilin -di'li geçmişi): Basit zamanlı bir fiile "-idi" getirilerek yapılır. Geçmişte belirli bir süre devam eden, geçmişte alışkanlık olan veya geçmişte olup bitmiş bir eylemi anlatır.
* *geliyor + idi → geliyordu* (Şimdiki zamanın hikâyesi)
* *okuyacak + idi → okuyacaktı* (Gelecek zamanın hikâyesi)
* *anlamalı + idi → anlamalıydı* (Gereklilik kipinin hikâyesi)
* *Her sabah sahilde koşardı.* (Geniş zamanın hikâyesi - Geçmişteki alışkanlık)
* Rivayet Birleşik Zamanı (Ek fiilin -miş'li geçmişi): Basit zamanlı bir fiile "-imiş" getirilerek yapılır. Eylemin başkasından duyulduğunu, sonradan fark edildiğini veya küçümseme anlamı kattığını gösterir.
* *çalışıyor + imiş → çalışıyormuş* (Şimdiki zamanın rivayeti)
* *gidecek + imiş → gidecekmiş* (Gelecek zamanın rivayeti)
* *kazanmış + imiş → kazanmışmış* (Duyulan geçmiş zamanın rivayeti - Küçümseme, inanmama)
* Şart Birleşik Zamanı (Ek fiilin şartı -se): Basit zamanlı bir fiile "-ise" getirilerek yapılır ve eylemin gerçekleşmesini bir koşula bağlar.
* *biliyorsa → biliyor ise* (Şimdiki zamanın şartı)
* *geldiyse → geldi ise* (Görülen geçmiş zamanın şartı)
* *anlayacaksa → anlayacak ise* (Gelecek zamanın şartı)
Sonuç olarak ek fiil, Türkçenin gizli kahramanlarından biridir. İsimleri yüklem yaparak onlara yargı bildirme gücü verirken, fiillere de birleşik zaman özelliği kazandırarak anlatıma derinlik ve zenginlik katar. Bu iki temel görevi anlamak, Türkçe cümle yapısını çözümlemede ve anlamlandırmada hayati bir öneme sahiptir.
Yorum Bırak