Sözcük Grupları – Söz Öbekleri

Eylül 15, 2024 Okuma süresi: 7 dakika

Söz Öbekleri ve Anlamları: Yansıma Sözcükler, İkilemeler, Atasözleri, Deyimler ve Özdeyişler

Yansıma Sözcükler:
Yansıma sözcükler, doğadaki seslerin taklit edilerek türetilmiş kelimelerdir. Bu tür kelimeler, belirli bir sesin insan kulağındaki karşılığını temsil eder.

Örnekler:

• “Yüksek sesle bir şiddet patırtısı duyduk.”
  Burada “pıtır” sesinden “patırtı” sözcüğü türetilmiştir.
• “Gece boyunca sürekli bir uğultu vardı.”
  Burada “uğ” sesinden “uğultu” sözcüğü türetilmiştir.

İkilemeler:
İkilemeler, anlamı güçlendirmek, vurgulamak veya etkileyici kılmak amacıyla kullanılan söz öbekleridir. Çeşitli şekillerde oluşturulabilirler:

Oluşum Şekilleri:

• Eş Anlamlı Sözcüklerin Tekrarlanması:
  “Şan şöhret”, “akıllı uslu”, “hısım akraba”
  Burada iki eş anlamlı kelime birlikte kullanılarak anlam pekiştirilir.
• Yakın Anlamlı Sözcüklerin Arka Arkaya Kullanılması:
  “Ağrı sızı”, “doğru dürüst”, “eş dost”
  Burada benzer anlamlı kelimeler bir arada kullanılarak anlam güçlendirilir.
• Aynı Kelimenin Tekrarlanması:
  “Tatlı tatlı”, “güzel güzel”, “hızlı hızlı”
  Aynı kelimenin tekrarıyla vurgulama yapılır.
• Zıt Anlamlı Sözcüklerin Kullanılması:
  “Aşağı yukarı”, “iyi kötü”, “az çok”, “büyük küçük”
  Zıt anlamlı kelimeler bir arada kullanılarak çeşitli anlam nüansları ifade edilir.
• Biri Anlamlı, Diğeri Anlamsız Sözcüklerin Kullanılması:
  “Eski püskü”, “eğri büğrü”, “yırtık pırtık”
  Bir kelime anlamlı, diğeri anlamsız bir sözcük olarak kullanılarak ifade güçlendirilir.
• İki Anlamsız Sözcüğün Kullanılması:
  “Abur cubur”, “ıvır zıvır”, “karman çorman”
  İki anlamsız sözcük bir araya getirilerek bir kavram oluşturulur.
• Yansıma Sözcüklerin Tekrarlanması:
  “Vızır vızır”, “gümbür gümbür”
  Yansıma sözcüklerin tekrarı ile ifade vurgulanır.

Not: İkileme içindeki sözcükler arasına noktalama işareti koyulmaz.

Atasözleri:
Atasözleri, anonim (söyleyeni bilinmeyen), kalıplaşmış ve genellikle öğüt veren özlü sözlerdir.

Örnekler:

• “Komşunun tavuğu, komşuya kaz görünür.”
  Komşunun sahip olduğu şeyler, diğerleri için daha değerli görünebilir.
• “Söz gümüşse, sükût altındır.”
  Konuşmak değerlidir ama sessizlik daha değerlidir.
• “İşleyen demir ışıldar.”
  Sürekli çalışan veya gelişen şeyler daha iyi sonuç verir.
• “Körle yatan şaşı kalkar.”
  Kötü etkilerle birlikte olan kişi kendisi de o etkilere kapılabilir.

Deyimler:
Deyimler, iki veya daha fazla kelimeden oluşan, belirli durum veya duyguları kısa ve özlü bir şekilde anlatan kalıplaşmış ifadelerdir.

Örnekler:

• “Gözünden düştü.” (Kişinin değerini kaybetmek)
  “Öğretmenin gözünden düştün.”
• “Akıl vermek.” (Başkasına tavsiye vermek)
  “Herkes akıl veriyor ama yardım eden yok.”
• “Ekmek kazanmak.” (Geçimini sağlamak)
  “Çalış, ekmeğini kazan, başkasına muhtaç olma.”

Atasözleri ve Deyimlerin Ortak Özellikleri:

1. Kalıplaşmış İfadeler: Söz öbekleri, belirli bir biçimi ve yapıyı korur. Sözcükleri değiştirmek, eklemek veya çıkarmak mümkün değildir.
2. Mecaz Anlam: Genellikle mecaz anlam içerirler, dolayısıyla doğrudan değil, dolaylı olarak bir anlam ifade ederler.
3. Söyleyenleri Belirli Değildir: Bu ifadeler anonim olup, kimin söylediği genellikle bilinmez.
4. En Az İki Kelimeden Oluşur: Genellikle iki veya daha fazla kelimeden oluşur.

Atasözleri ve Deyimlerin Farklılıkları:

1. Şekil: Atasözleri cümle şeklindedir. Deyimler ise genellikle söz gruplarından oluşur.
2. Amaç: Atasözleri öğüt verir ve öğreticidir. Deyimler ise belirli bir öğüt veya ders vermez.
3. Genellik: Atasözleri genel geçer kurallar içerir ve kural niteliğindedir. Deyimler ise belirli durumlara göre kullanılır.
4. Kip: Atasözleri geniş zaman kipindedir ve kişiye göre çekimlenmez. Deyimler ise kişiye göre çekimlenebilir.

Özdeyişler (Vecizeler):
Özdeyişler, düşünce, duygu veya ilkeleri kısa ve öz bir şekilde ifade eden, genellikle bir kişiye ait olan ifadelerdir.

Örnekler:

• “Cennet, anaların ayakları altındadır.” – HZ. MUHAMMED (s.a.v.)
  Anne sevgisinin ve değerinin önemini vurgular.
• “Kuvvete dayanmayan adalet aciz, adalete dayanmayan kuvvet zalimdir.” – PASCAL
  Adalet ve kuvvet arasındaki dengenin önemini ifade eder.
• “Milli benliğini bilmeyen milletler, başka milletlere yem olurlar.” – ATATÜRK
  Millî kimliğin ve özgürlüğün önemini anlatır.
• “Ya olduğun gibi görün, ya da göründüğün gibi ol.” – MEVLANA CELALEDDİN RUMİ
  Dış görünüş ile içsel tutum arasında uyum sağlanması gerektiğini belirtir.

İkileme Nedir?

Mayıs 17, 2024 Okuma süresi: 16 dakika

İkilemelerin Çeşitleri ve Örnekleri

1. Aynı Sözcüğün Tekrarlanmasıyla Oluşan İkilemeler: Bu tür ikilemeler, aynı kelimenin tekrar edilmesiyle meydana gelir ve genellikle durumun veya nesnenin yoğunluğunu veya sürekliliğini vurgular.

• Örnekler: koşa koşa, ağır ağır, iri iri

2. Eş Anlamlı Sözcüklerden Oluşan İkilemeler: Bu ikilemeler, anlamca yakın iki farklı kelimenin bir araya gelmesiyle oluşur ve genellikle vurgulanmak istenen durumu güçlendirir.

• Örnekler: akıllı uslu, ses seda, güçlü kuvvetli

3. Zıt Anlamlı Sözcüklerden Oluşan İkilemeler: Bu tür ikilemeler, birbiriyle zıt anlamlara sahip kelimelerin birleştirilmesiyle oluşturulur ve genellikle bir çelişki veya karşıtlığı ifade eder.

• Örnekler: ileri geri, az çok, er geç

4. Biri Anlamlı Diğeri Anlamsız Sözcüklerden Oluşan İkilemeler: Bir kelime anlamlıyken, diğer kelime anlamsız olabilir ve bu ikilemeler genellikle konuşma dilinde rastlanır.

• Örnekler: saçma sapan, ufak tefek, eğri büğrü

5. Her İkisi de Anlamsız Sözcüklerden Oluşan İkilemeler: Bu türde, her iki kelime de genellikle anlamsızdır ve dil içinde özel bir vurgu veya duygusal bir ton katmak için kullanılır.

• Örnekler: abuk subuk, ıvır zıvır, apar topar

6. Yansımaların Tekrarıyla Oluşan İkilemeler: Ses taklitleri üzerine kurulu bu ikilemeler, genellikle bir sesin yankısını veya etkisini betimlemek için kullanılır.

• Örnekler: tıkır tıkır, şırıl şırıl, çatır çatır

7. İsim Tamlaması Şeklindeki İkilemeler: Bu tür ikilemeler, genellikle bir nesne veya kişiyi övmek için kullanılır ve abartılı bir ifade biçimi sunar.

• Örnekler: suyunun suyu, güzeller güzeli

8. -M Harfi Eklenerek Oluşan İkilemeler: Bu ikilemelerde ikinci kelimeye “m” harfi eklenerek bir nevi hafif bir alay veya vurgu yapılır.

• Örnekler: para mara, ev mev, yemek memek

İkilemeler, Türkçe’nin zengin ve renkli yapısını gösterir. Anlatımı güçlendirmek, duygusal ifadeyi artırmak ve konuşma veya yazı dili içinde ritmi ve akıcılığı sağlamak için sıklıkla kullanılır. Bu dil özelliği, özellikle edebi metinlerde ve günlük konuşma dilinde etkileyici bir anlatım aracı olarak öne çıkar.

İkileme Nedir?

İkileme, Türkçe’de ve pek çok dilde bulunan, aynı kelimenin tekrarlanması ya da benzer ses ve yapıdaki iki kelimenin bir araya getirilmesiyle oluşan dil yapılarıdır. İkilemeler, genellikle vurgu, pekiştirme veya anlamı güçlendirmek için kullanılır. Bu dilbilgisel özellik, hem yazılı hem de sözlü anlatımda sıkça yer alır ve anlatıma ritmik bir güzellik katar.

İkilemelerin Özellikleri

1. Anlam Pekiştirme: İkilemeler, ifade edilen duygu veya durumun şiddetini, sıklığını veya derecesini pekiştirme amacı taşır.
2. Ritmik Yapı: İkilemeler dilin ritmini ve akıcılığını artırır, bu da metni daha akılda kalıcı ve etkili kılar.
3. Duygusal Vurgu: Duygusal ifadelerde ve betimlemelerde sıkça kullanılırlar. Bu kullanım, metne duygusal bir derinlik veya samimiyet katma işlevi görür.
4. Estetik Değer: Şiir ve edebiyat metinlerinde estetik bir değer oluşturur ve dilin sanatsal kullanımını öne çıkarır.

İkileme Türleri ve Örnekleri

İkilemeler genellikle iki ana gruba ayrılır: Tam İkilemeler ve Yarım İkilemeler.

1. Tam İkilemeler:
   • Aynı kelimenin tekrarıyla oluşur.
   • Örnekler:
     • Sıra sıra: Düzenli ve ardışık şekilde dizilmiş anlamında. “Bahçedeki ağaçlar sıra sıra dizilmişti.”
     • Yavaş yavaş: Zamanla, kademeli olarak. “Gün yavaş yavaş batıyordu.”
     • Kara kara: Endişeli bir şekilde düşünmek. “Geleceği kara kara düşünüyordu.”
2. Yarım İkilemeler:
   • Benzer ses ve yapıdaki iki farklı kelimenin bir araya gelmesiyle oluşur.
   • Örnekler:
     • Kıs kıs: Kahkaha atarak, genellikle alaycı bir şekilde gülme. “Arkadaşının komik hikayesine kıs kıs güldü.”
     • Sevi sevi: Coşku ve mutlulukla dolu bir şekilde sevinç gösterisi. “Takımın galibiyetini sevi sevi kutladılar.”
     • Arı arı: Duru ve temiz anlamında. “Kaynağından arı arı akan su.”

İkilemelerin Kullanım Alanları

• Edebiyat: Şiirlerde, öykülerde ve romanlarda ikilemeler sıklıkla kullanılır.
• Günlük Dil: Günlük konuşmalarda, özellikle vurgulamak istenen ifadelerde ikilemeler tercih edilir.
• Reklamcılık: Akılda kalıcılığı artırmak amacıyla reklam sloganlarında sıkça başvurulan bir yöntemdir.
• Eğitim Materyalleri: Özellikle çocuk kitaplarında ve dil öğretim materyallerinde ikilemeler, öğrenilen kavramların pekiştirilmesi için kullanılır.

İkilemeler, Türkçe dil bilgisinin zengin ve etkileyici unsurlarından biri olarak kabul edilir.

 

ikinci versiyon

İkilemeler

İkileme Nedir? İkilemeler, aynı tür ve görevde iki sözcüğün, bir anlamı karşılamak üzere yan yana kullanılmasıyla oluşan söz gruplarıdır. İkilemeler, hem anlam hem de ses güzelliği yönüyle anlatımı zenginleştirir ve etkili kılar.

İkileme Çeşitleri:

1. Yinelenen Sözcüklerle İkilemeler Aynı sözcüğün tekrar edilmesiyle oluşan ikilemelerdir.

Örnekler:

• Varsın bahçelerde rüzgâr gezinsin. (Rüzgâr gezinsin, varsın.)
• Yağmur ince ince toprağa sinsin. (İnce ince yağan yağmur.)
• Damlaya damlaya göl olur. (Damla damla birikerek göl olur.)
• Bir kenara çekilmiş, gizli gizli bir şeyler konuşuyorlardı. (Gizli gizli konuşma.)
• Esintiye kapılan müzik dalga dalga gelirdi. (Dalga dalga yayılan müzik.)
• Allah Allah seslerinin uzayıp gittiği yollar… (Allah Allah sesleri.)
• Balkonda serin serin oturmanın keyfi başkadır. (Serin serin oturma.)
• Mevsim gelmiş, iri iri karpuzlar tarlanın her yerini kaplamıştı. (İri iri karpuzlar.)

2. Anlamdaş Sözcüklerle İkilemeler Anlamca birbirine yakın, eş anlamlı sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur.

Örnekler:

• Yalvarmak yakarmak nafile bugün. (Yalvarmak ve yakarmak.)
• Yorgun argın geleceksin eve. (Yorgun ve argın.)
• Ali Rıza’dan da birkaç ay hiç ses seda çıkmadı. (Ses seda çıkmamak.)
• Türkçe, bozkırın arı duru pınarıdır. (Arı ve duru.)
• Meydana önce güçlü kuvvetli iki yiğit çıktı. (Güçlü ve kuvvetli.)
• Mal mülk bakımından bizim yörenin en güçlü insanıdır. (Mal ve mülk.)

3. Yakın Anlamlı Sözcüklerle İkilemeler Yakın anlamlı sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur.

Örnekler:

• Garip kalır yerim yurdum. (Yer ve yurt.)
• Aklımda fikrimde hep sen varsın. (Akıl ve fikir.)
• Nihayet, uçsuz bucaksız bahçelere girdik. (Uçsuz ve bucaksız.)
• Eş dost ne der diye düşünmekten hiçbir şey yapamaz olduk. (Eş ve dost.)
• Askerliğini sağ salim yapıp gelmene çok sevindim. (Sağ ve salim.)
• Uğraşıp didinip kendine gönlünce bir evceğiz satın almıştı. (Uğraşıp ve didinmek.)
• Esirlerin sorgu sual faslını iri kıyım bir gardiyan yapıyordu. (Sorgu ve sual.)

4. Karşıt Anlamlı Sözcüklerle İkilemeler Zıt anlamlı sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur.

Örnekler:

• İyi kötü bir iş tutmuşum. (İyi ve kötü.)
• Acısı tatlısı hepsi bir. (Acı ve tatlı.)
• Er geç anlar gönül. (Er ve geç.)
• İki kapılı bir handa gidiyorum gündüz gece. (Gündüz ve gece.)
• Her İstanbullu az çok şair sayılır. (Az ve çok.)
• Çocuğun buraya geliş gidiş saatleri belli mi? (Geliş ve gidiş.)
• Ucuz pahalı demeden her gördüğünü almanın sonu bu olur. (Ucuz ve pahalı.)
• Bir mücevher dizisine benzeyen irili ufaklı binalar… (İri ve ufak.)

5. Yansıma Sözcüklerle İkilemeler Ses taklidi yoluyla oluşan sözcüklerle yapılır.

Örnekler:

• Havuzda su şırıl şırıldır. (Şırıl şırıl su sesi.)
• Sokaktan gelen pat pat ayak sesleri hepimizi korkutmuştu. (Pat pat ayak sesleri.)
• Milli takım, yeni kadrosuyla gümbür gümbür geliyor. (Gümbür gümbür gelmek.)
• İçeriden gelen takır tukur sesleri çocukları korkutmuştu. (Takır tukur sesler.)
• Vızır vızır giden arabaların arasından nasıl geçecektim? (Vızır vızır arabalar.)

6. Anlamsız Sözcüklerle İkilemeler Anlamlı bir sözcüğün, anlamsız bir sözcükle bir araya gelmesiyle oluşur.

Örnekler:

• Yediği abur cuburdan dolayı midesinde şişkinlik hissetti. (Abur cubur.)
• Aman Yarabbi, bir insan bir anda nasıl böylesine allak bullak olur! (Allak bullak.)
• Böyle ıvır zıvır işlerle vaktini boşa harcamamalısın. (I ıvır zıvır.)
• Dağınıklığa bakılırsa evden apar topar ayrılmışlar. (Apar topar.)
• Sen o zamanlar, küçük, zayıf, çıtı pıtı bir kızdın. (Çıtı pıtı.)
• Mırın kırın ettiğine göre bana yardım etmeyeceksin. (Mırın kırın.)
• İki eski dost, bu saçma sapan olay yüzünden dargındı. (Saçma sapan.)

7. Bir Anlamlı Bir Anlamsız Sözcükle İkilemeler Anlamlı bir sözcüğün, anlamsız bir sözcükle bir araya gelmesiyle oluşur.

Örnekler:

• On yaşında, boynu bükük, bağrı yanık bir çocuk. (Bağrı yanık.)
• Üstü başı eski püskü, yalınayak yavrucuk. (Eski püskü.)
• Tünelin öbür ucunda tekrar ufak tefek ışıklar belirmişti. (Ufak tefek.)
• Eğri büğrü yollarda bu arabayla ilerlemek çok zordu. (Eğri büğrü.)
• Yarım yamalak bir kahvaltı edip hızla evden çıktı. (Yarım yamalak.)
• Buradaki insanların elbiseleri daha bir yırtık pırtıktı. (Yırtık pırtık.)
• Yalan malan, çocuk mocuk, kitap mitap… (Yalan malan.)

İkilemelerin Cümle İçindeki Kullanımı

İkilemeler, cümle içinde ad, sıfat, zarf görevlerinde (tür) kullanılabilir ve her öge olabilir.

Örnekler:

• Evi barkı kalmamıştı. (Ad-özne)
• O an gözü seni beni görmüyordu. (Ad-nesne)
• Kitabındaki yazıları şuradan buradan almış. (Zamir-dolaylı tümleç)
• Rüzgar ılık ılık esiyor. (Zarf-zarf tümleci)
• Yarin yanakları al aldır. (Ad-yüklem)

İkilemeler, dili zenginleştirir ve anlatımı daha canlı ve etkili hale getirir. Doğru kullanıldıklarında, ifadeye renk ve derinlik katarlar.