Düşsel (Fantastik) Anlatım
Eylül 14, 2024 - Okuma süresi: 14 dakika
Düşsel (Fantastik) Anlatımın Tanımı ve Özellikleri
Düşsel anlatım, olağanüstü, tamamen hayal ürünü ve kurmaca olayların dile getirildiği anlatım türüdür. Bu anlatım türü, sınırsız ve sonsuz bir hayal gücü ile oluşturulur ve genellikle fantastik özellikler içerir.
Düşsel (Fantastik) Anlatımın Özellikleri
- Olağanüstü Olaylar ve Karakterler: Düşsel anlatımda, olaylar, kişiler, zaman ve mekân genellikle olağanüstü ve hayal ürünü özellikler taşır. Bu anlatımda, günlük hayatın ötesinde ve gerçeklikten uzak olaylar ve varlıklar karşımıza çıkar.
- Hayalî Zaman: Zaman, masallarda anlatılan zamana benzer şekilde “zaman ötesi” olarak tanımlanabilir. Bu tür zaman, gerçek değil, hayali bir özellik taşır. Masallardaki gibi “evvel zaman içinde” gibi başlangıç ifadeleriyle sunulabilir. Gerçek hayatta yaşanıyormuş izlenimi vermektense, hayal gücünün bir ürünü olarak sunulur.
- Kurmacı Mekân: Mekân, genellikle olağanüstü olup, gerçekte var olmayan bir yer olarak tasvir edilir. Bu mekânlar, Kaf Dağı’nın arkası, cinlerin ülkesi, perilerin memleketi gibi hayalî yerler olabilir. Yani, mekân tamamen kurmacadır.
- Olağanüstü Karakterler: Kişiler, günlük hayatımızda karşılaşmadığımız olağanüstü varlıklardır. Kahramanlar, insanlardan hayvanlara, bitkilere ve hayali varlıklara kadar geniş bir yelpazeyi kapsar. Bu karakterler, vampirler, üç başlı ejderhalar, cadılar gibi hayalî varlıklar olabilir.
- Hayali Olaylar: Olaylar, tamamen hayalî, kurgusal ve olağanüstü özellikler taşır. Bu, anlatımın kurmaca ve sürreal olmasını sağlar.
- Heyecana Bağlı Dil: Düşsel anlatımda, dil, genellikle heyecana bağlı olarak kullanılır. Ayrıca, şiirsel işlev de bu anlatımda yer alabilir. Bu, anlatımın estetik ve etkileyici olmasını sağlar.
- Geçmiş Zaman Kipi: Anlatımda genellikle görülen ve öğrenilen geçmiş zaman kipi kullanılır. Bu, anlatımın geçmişe ait bir havada olmasını sağlar.
- Hayal, Varsayım ve Abartma: Hayal, varsayım, imge, mecaz ve abartma gibi öğelere bolca başvurulur. Bu, hayal gücünün sınırsızlığını ve anlatımın zenginliğini artırır.
- Mit ve Efsaneler: Anlatıcı, mit ve efsanelerden yararlanarak anlatımında derinlik ve özgünlük sağlar. Bu, kültürel ve tarihi ögeleri de anlatıma katar.
- Kurmaca Metinler: Metinler, genellikle fantastik ve kurmaca içerik taşır. Bu, düşsel unsurlar ve hayal gücünün yoğun olarak kullanıldığı metinlerdir.
- Motifler: Düşsel anlatımda, rüya, ayna, büyü, sandık ve anahtar gibi motiflere yer verilir. Bu motifler, gerçek ile hayali olanı ayıran unsurlar olarak kullanılır.
- Sanat Dallarında Kullanım: Düşsel (fantastik) anlatım, heykel, resim ve diğer sanat dallarında başvurulan bir anlatım türüdür. Bu, sanat eserlerinde hayal gücünün yansımasını sağlar.
- Edebiyat Türleri: Edebiyat tarihinde, düşsel anlatım fabl ve masal türlerinde ilk olarak kullanılmıştır. Ayrıca, postmodern edebiyatın bazı ürünlerinde de düşsel özellikler ön plandadır.
- Edebiyat Örnekleri: Düşsel (fantastik) anlatım, Yüzüklerin Efendisi, Gora, Yıldız Savaşları, ve Harry Potter gibi eserlerde örneklenmiştir. Bu eserler, hayal gücünün geniş kapsamını ve fantastik unsurları sergiler.
- Önemli İsimler: Dünya edebiyatında J. R. R. Tolkien ve Türk edebiyatında Nazlı Eray gibi isimler, düşsel anlatımın önemli temsilcileridir.
- Süper Kahramanlar: Örümcek Adam ve Süpermen gibi karakterler, düşsel (fantastik) anlatımla ilişkilendirilebilir. Bu karakterler, hayalî ve olağanüstü özellikler taşır.
Düşsel Anlatım ile Düşsel Olmayan Anlatımın Farklılıkları
- Mekân: Düşsel anlatımda mekân, olağanüstü ve hayalî ögeler içerir. Örneğin, gökyüzünde asılı kentler veya yeraltı periler ülkesi gibi. Düşsel olmayan anlatımda ise mekân, günlük yaşamda karşılaşılan, bilinen yerlerdir.
- Konu: Düşsel anlatımda konu, tamamen hayal ürünü ve olağanüstü nitelikler taşır. Düşsel olmayan anlatımda ise konu, günlük yaşamın içinde yer alan, gerçek olayları yansıtır.
- Kişiler: Düşsel anlatımda kişiler, olağanüstü ve hayalî varlıklar olup, günlük yaşamda karşılaşmadığımız yaratıklardır. Düşsel olmayan anlatımda ise kişiler, günlük yaşamda rastladığımız insanlardır.
Uyarı: Düşsel anlatım ile gelecekten söz eden anlatım genellikle karıştırılır. Gelecekten söz eden anlatımda anlatılanlar kesinlikle ileriki bir zamanda olur. Düşsel anlatımda ise zaman sınırlaması yoktur ve anlatılanlar “bir varmış bir yokmuş” şeklinde ifade edilir.
Düşsel (Fantastik) Anlatım ile İlgili Örnekler
Örnek 1
Yüzüklerin Efendisi’nden
Ey Elbereth yıldız yakıcısı,
Kristal eğimli yamaçlardan mücevherler gibi ışıkla parlayan,
Yukarıdaki cennetteki yıldızlı ordunun şanı!
Uzaktan baktığım uzak diyarlara,
ve şimdi de sana, Fanuilos,
sonsuz beyaza bezenmiş parlak ruha,
buradan denizin ötesine şarkı söyleyeceğim,
Rüzgârın ötesine ve denizden koparak.
…
Rüzgârda savrulan altın gibi yapraklar,
Ağaçların kolları kadar sayısız uzun yıllar!
Geçti yıllar hızlı yudum gibi,
Varda'nın turuncu semaları altında,
Yıldızların onun kutsal ve kraliçevari sesindeki
Şarkıya titrediği,
Batı'daki yüksek salonlardaki
Tatlı içki gibi.
…
Şimdi tutuşturucu Varda için, yıldızların kraliçesi,
Ellerini Bembeyaz Dağlar’dan bulutlar gibi yükseltti,
Ve her yer derin bir gölgeye büründü,
Ve gri ülkenin dışlarına karanlık uzanır,
Aramızdaki köpüren rüzgârlara,
Ve Calacirya'nın cevherleri sonsuza dek sisle kaplanır.
Şimdi kayıp, tüm bunlara Batı'dan kayıp
Valimar!
Açıklama: Bu metin, olağanüstü, tamamen hayal ürünü ve kurmaca bir düşsel anlatım örneğidir. Özellikle sarılmış kısımlar, düşsel anlatımın sınırsız ve sonsuz hayal gücü ile oluşturulduğunu göstermektedir. Metin, “gri ülke” gibi hayalî mekânlar, “ağaçların kolları kadar sayısız uzun yıllar!” gibi zaman ötesi ifadeler ve “Fanuilos” gibi olağanüstü karakterlerle doludur. Bu unsurlar, metnin fantastik ve hayalî doğasını vurgular.
Yorumlar
Düşsel (Fantastik) Anlatım, adından da anlaşılacağı üzere, gerçekliğin sınırlarını aşan, hayal gücünün ve olağanüstülüğün merkezde olduğu bir anlatım biçimidir. Gerçekçi anlatımın aksine, okuyucuyu veya izleyiciyi bilinen dünyanın fiziksel, biyolojik ve mantıksal kurallarının ötesine taşıyarak onlara yepyeni bir evren sunar. Bu anlatım türü, yalnızca peri masalları veya çocuk hikayeleriyle sınırlı değildir; aksine, insan doğasını, toplumsal yapıları ve felsefi sorunları keşfetmek için kullanılan son derece güçlü ve esnek bir edebi araçtır.
Fantastik anlatımın temelinde yatan en belirgin özellik olağanüstülük ve büyü unsurudur. Anlatının geçtiği dünyada, bizim dünyamızda imkânsız kabul edilen olaylar, varlıklar ve güçler normal karşılanır. Büyü yapan sihirbazlar, konuşan hayvanlar, ejderhalar, elfler gibi mitolojik varlıklar ve doğaüstü güçler, bu anlatıların dokusunu oluşturur. Burada önemli olan nokta, bu olağanüstü unsurların keyfi bir şekilde kullanılmamasıdır. Başarılı bir fantastik metin, kendi içsel tutarlılık sistemini kurar. Yani, yaratılan dünyanın kendine özgü kuralları, büyü sistemleri ve tarihçesi vardır. Örneğin, bir büyücünün gücünün bir kaynağı olmalı, bir ejderhanın zayıf bir noktası bulunmalı veya sihirli bir nesnenin kullanımı belirli şartlara bağlanmalıdır. Bu tutarlılık, okuyucunun sunulan dünyaya inanmasını ve kendini hikayeye kaptırmasını sağlar.
Bu anlatım biçiminin bir diğer kilit taşı dünya inşasıdır (world-building). Yazar, okuyucuyu tamamen yeni bir coğrafyaya, tarihe, kültüre, dile ve hatta kozmolojiye sahip bir dünyaya davet eder. J.R.R. Tolkien'in Orta Dünya'sı veya Ursula K. Le Guin'in Yerdeniz'i gibi örnekler, sadece birer hikâye mekânı değil, aynı zamanda kendi içinde yaşayan, nefes alan, karmaşık ve derinlikli evrenlerdir. Bu dünyalar, okuyucunun gerçeklikten tamamen koparak anlatının içine dalmasına olanak tanır. Dünya inşası, sadece fiziksel mekânları değil, aynı zamanda o dünyanın sosyal, politik ve ahlaki normlarını da içerir. Bu sayede fantastik anlatım, gerçek dünyadaki sorunları dolaylı yoldan eleştirmek için bir zemin oluşturur.
Fantastik anlatım, sıklıkla sembolizm ve alegori için verimli bir alan sunar. Gerçeküstü öğeler, soyut kavramları veya insani durumları somutlaştırmak için kullanılır. Örneğin, bir ejderha basitçe pullu bir canavar değil, açgözlülüğü veya tiranlığı temsil edebilir. Karanlık bir lord, mutlak kötülüğün bir sembolü olabilirken, kahramanın yolculuğu, bireyin içsel olgunlaşma sürecinin bir alegorisi haline gelebilir. George Orwell'in *Hayvan Çiftliği* gibi eserler, fantastik unsurları (konuşan hayvanlar) kullanarak doğrudan bir siyasi sistemi eleştirir. Bu yönüyle fantastik anlatım, basit bir "kaçış edebiyatı" olmanın çok ötesine geçerek okuyucuyu derin düşüncelere sevk eden bir nitelik kazanır.
Edebiyat kuramcısı Tzvetan Todorov, "Fantastik" adlı eserinde bu türü incelerken önemli bir ayrım yapar. Ona göre "fantastik", okuyucunun veya karakterin, karşılaştığı olağanüstü olayın doğal mı yoksa doğaüstü bir açıklaması mı olduğu konusunda yaşadığı tereddüt anıdır. Eğer olay doğaüstü olarak kabul edilirse anlatı "harikulade" (marvelous) türüne, eğer mantıksal bir açıklama bulunursa "tekinsiz" (uncanny) türüne kayar. Todorov'un tanımındaki bu "tereddüt" anı, fantastik anlatımın yarattığı gerilimin ve merakın temelini oluşturur. Okuyucu, "Bu gerçekten oluyor mu, yoksa bir rüya mı?" sorusunu sorduğu sürece fantastiğin kalbinde yer alır.
Fantastik anlatımı, yakın akrabası olan diğer türlerden ayırmak da önemlidir. Bilim kurgu ile arasındaki temel fark, olağanüstülüğün kaynağıdır. Bilim kurgu, olayları bilimsel ve teknolojik temellere (gerçek veya kurgusal) dayandırırken, fantastik anlatım kaynağını büyü, mitoloji ve doğaüstünden alır. Örneğin, uzayda geçen bir hikâye, lazer silahları ve hiper-uzay yolculuğu içeriyorsa bilim kurgudur; ancak aynı uzay gemisinde "Güç" gibi mistik bir enerji kullanan şövalyeler varsa, *Star Wars* örneğinde olduğu gibi, fantastik unsurlar barındırır. Korku türüyle ise amacı bakımından ayrılır. Korkunun temel amacı okuyucuda dehşet ve endişe uyandırmakken, fantastik anlatımın amacı genellikle hayranlık, merak ve keşif duygusu yaratmaktır. Elbette, karanlık fantastik (dark fantasy) gibi alt türler bu iki alanı birleştirebilir.
Sonuç olarak, düşsel (fantastik) anlatım, sadece gerçeklikten bir kaçış rampası değil, aynı zamanda insanlığın en temel korkularını, umutlarını, erdemlerini ve ahlaki ikilemlerini keşfetmek için kullanılan zengin bir ifade biçimidir. Kendi kurallarıyla işleyen tutarlı dünyalar yaratarak, bizlere kendi dünyamıza farklı bir gözle bakma imkânı sunar. Alegorik derinliği, sınırsız yaratıcılığı ve sembolik gücüyle, edebiyatın ve sinemanın en kalıcı ve etkileyici türlerinden biri olmaya devam etmektedir.
* Fantastik anlatım nedir
* Düşsel anlatım özellikleri
* Edebiyatta fantastiğin yeri
* Tzvetan Todorov fantastik kuramı
* Fantastik kurgu ve bilim kurgu farkı
Düşsel (fantastik) anlatım, edebiyat, sinema ve diğer sanat dallarında, gerçeklik ilkesinin bilinçli bir şekilde askıya alındığı veya esnetildiği bir anlatım biçimidir. Bu anlatım türünün temel amacı, okuyucuyu veya izleyiciyi tamamen kurgusal, ejderhaların ve büyücülerin olduğu bir dünyaya taşımaktan ziyade, gerçekliğin kendisini sorgulatmak, karakterlerin iç dünyasını, bilinçdışını, korkularını ve arzularını somutlaştırmaktır. Bu nedenle, epik fantezi türündeki eserlerden (Yüzüklerin Efendisi gibi) temel bir noktada ayrılır. Epik fantezi kendi içinde tutarlı, alternatif bir gerçeklik yaratırken; düşsel anlatım, bizim bildiğimiz gerçekliğin içine mantık dışı, rüya benzeri ve tekinsiz unsurlar sokarak mevcut düzeni bozar.
Bu anlatım biçiminin en belirgin özelliği, gerçek ile rüya arasındaki sınırın belirsizleşmesidir. Anlatı, genellikle bir rüyanın mantığıyla ilerler. Olaylar arasında alışılagelmiş neden-sonuç ilişkisi zayıflar, mekânlar aniden değişebilir ve zaman doğrusal bir çizgide akmaz. Karakterler, kendilerini aniden absürt ve açıklanamaz durumların içinde bulabilirler. Bu durumun en bilinen örneği, şüphesiz Franz Kafka'nın "Dönüşüm" adlı eseridir. Gregor Samsa'nın bir sabah kendini dev bir böceğe dönüşmüş olarak bulması, biyolojik bir olaydan çok, modern toplumdaki bireyin yabancılaşmasını, işlevini yitirdiğinde ailesi ve toplum tarafından dışlanmasını anlatan güçlü bir metafordur. Burada fantastik olan öge, hikâyenin kendisi değil, psikolojik ve sosyolojik bir gerçeği anlatmak için kullanılan bir araçtır.
Düşsel anlatımın bir diğer temel taşı sembolizm ve alegoridir. Anlatıdaki nesneler, kişiler veya olaylar genellikle kendilerinden daha büyük bir fikri, bir duyguyu veya bir durumu temsil eder. Bir karakterin sürekli daralan bir koridorda yürümesi, onun kapana kısılmışlık hissini veya psikolojik bunalımını somutlaştırabilir. David Lynch sinemasında sıkça gördüğümüz kırmızı perdeler, kaybolan kimlikler veya gizemli kutular, karakterlerin bastırılmış arzularının veya travmalarının birer yansımasıdır. Bu anlatım biçimi, okuyucuya veya izleyiciye "Bu olay neden oldu?" sorusunu sordurmak yerine, "Bu olay ne anlama geliyor?" sorusunu sordurmayı hedefler. Dolayısıyla, metin yoruma açık bir yapıya kavuşur ve her alımlayıcı için farklı anlam katmanları barındırabilir.
Bu anlatım tekniği, genellikle öznel bir bakış açısı ve güvenilmez anlatıcı kullanımıyla güçlendirilir. Olayları, zihni bulanık, gerçeği algılamakta zorlanan veya psikolojik olarak dengesiz bir karakterin gözünden görürüz. Bu durumda, anlatılanların ne kadarının "gerçek," ne kadarının karakterin sanrısı veya rüyası olduğunu kestirmek imkânsızlaşır. Bu durum, okuyucunun/izleyicinin pasif bir alımlayıcı olmasını engeller ve onu metnin anlamını çözmeye çalışan aktif bir katılımcı haline getirir. Edgar Allan Poe'nun öykülerindeki anlatıcılar veya "Dövüş Kulübü"ndeki isimsiz ana karakter, bu güvenilmez anlatıcı tipine mükemmel örneklerdir.
Mekân ve zaman algısının kırılması da düşsel anlatımın vazgeçilmez bir parçasıdır. Mekânlar, coğrafi birer konum olmaktan çıkar, zihinsel ve metaforik birer alana dönüşür. Bir ev, sadece bir yapı değil, bir zihnin labirentlerini temsil edebilir. Zaman ise kronolojik akışını yitirir; geçmiş, şimdi ve gelecek iç içe geçebilir, olaylar tekrar edebilir veya anılar aniden şimdiki zamanı işgal edebilir. Jorge Luis Borges'in sonsuz kütüphaneleri veya çatallanan yolları, zaman ve mekânın nasıl felsefi birer kavrama dönüştürülebileceğinin en sofistike örneklerini sunar.
Sonuç olarak, düşsel (fantastik) anlatım, basit bir kaçış edebiyatı veya gerçek dışı hikâyeler anlatma sanatı değildir. Aksine, gerçeğin katı ve rasyonel kabuğunu kırarak insan psikolojisinin en derin katmanlarına, toplumun gizli çelişkilerine ve varoluşun tekinsiz doğasına inen güçlü bir araçtır. Gerçeküstücülük (sürrealizm) akımından derinlemesine etkilenen bu anlatım, mantığın yetersiz kaldığı yerde devreye girer ve kelimelerle ifade edilmesi güç olan duyguları, korkuları ve sezgileri görselleştirmeyi veya hikâyeleştirmeyi amaçlar. Okuyucuyu rahat koltuğundan kaldırıp onu bir bilmecenin içine çeker ve ona, görünenin ardındaki gerçeğin ne kadar karmaşık ve kaygan bir zeminde durduğunu hatırlatır. Bu, gerçeği reddetmek değil, onu daha derin bir seviyede anlamlandırma çabasıdır.
* Fantastik anlatım özellikleri nelerdir?
* Düşsel anlatım ve gerçeküstücülük farkı
* Kafka'nın anlatım tekniği
* Sinemada rüya sahneleri analizi
Yorum Bırak