Cümle, Cümlenin Özellikleri ve Cümlenin Türleri

Eylül 16, 2024 - Okuma süresi: 13 dakika

Türkçede Cümle Yapısı ve Özellikleri

Türkçede “cümle” olarak adlandırılan yapı, bir duyguyu, düşünceyi ya da eylemi tam olarak ifade eden ve yargı bildiren söz ya da söz grubudur. Cümleler, bir ifadeyi soru, emir ya da ünlem biçiminde dile getirebilir. Cümlenin temel yapısı genellikle özne, tümleç ve yüklem ögelerinden oluşur. Ancak, cümle olabilmenin en önemli koşulu, yargı bildirmesidir. Cümle, tek bir kelimeden oluşabileceği gibi, onlarca kelimeden de oluşabilir.

Örnekler:

• Yazdı – Bu tek kelimelik ifade, yargı bildirdiği için bir cümle olarak kabul edilir.
• Bak – Bu da yargı bildiren bir diğer tek kelimelik cümledir.

Örnek:

• Dün akşam evimizin bahçesinde iki kişi – Bu ifade yargı bildirmediği için cümle olarak kabul edilmez.

Cümlenin Özellikleri

1. Cümle, öğelerden oluşur. Bu öğeler tek bir kelimeden oluşabileceği gibi birden fazla kelimeden de oluşabilir.Örnekler:
   • Mustafa dün bize geldi. (Öğeler tek bir kelimeden oluşmuş)
   • Mustafa’nın annesi, okulun bahçesindeki çocuklara kulak misafiri olmuştu. (Öğeler birden fazla kelimeden oluşmuş)
2. Bir cümlede birden fazla özne ve yüklem bulunmaz. Diğer öğeler birden fazla olabilir.Örnekler:
   • Mustafa geldi. (Tek özne ve yüklem)
   • Mustafa dün seni evde arkadaşını bu akşam okulda aramış. (Bu cümlede iki nesne, iki dolaylı tümleç ve iki zarf tümleci bulunmaktadır.)
3. Tam bir cümlede; özne, yüklem, nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci yer alır.Örnek:
   • Osman, dün akşam evde seni sordu.
     • Özne: Osman
     • Zarf Tümleci: Dün akşam
     • Dolaylı Tümleç: Evde
     • Nesne: Seni
     • Yüklem: Sordu

Cümlenin Türleri

A. Anlamına Göre Cümleler

1. Olumlu Cümle: Yüklemin bildirdiği işin yapıldığını ya da gerçekleştiğini belirten cümlelerdir. Türkçede olumsuzluk bazı ek ve sözcüklerle sağlanır.Örnekler:
   • Dün hava çok güzeldi. (Olumlu isim cümlesi)
   • Bizimkiler yarın akşam gelecekler. (Olumlu fiil cümlesi)
2. Olumsuz Cümle: Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediğini ifade eden cümlelerdir. Olumlu isim cümleleri “yok, değil” sözcükleri ve “-sız” ekleri ile olumsuz hale getirilir.Örnekler:
   • Evinize gelen o değildi. (Olumsuz isim cümlesi)
   • Konserde kimse yoktu. (Olumsuz isim cümlesi)
   • Tuba, çok güçsüzdü. (Olumsuz isim cümlesi)
3. Soru Cümlesi: Bir duygu ya da düşünceyi soru yoluyla açıklayan cümlelere denir. Dilimizde soru anlamı soru sıfatı, soru zamiri, soru zarfı ya da soru edatı ile sağlanır.Örnekler:
   • Bakkaldan beni soran sen miydin? (Soru edatı ile sağlanmış)
   • İstanbul’a ne zaman gideceksin? (Soru zarfı ile sağlanmış)
   • Çarşıdan ne aldın? (Soru zamiri ile sağlanmış)
   • Hangi mahallede yaşıyorsun? (Soru sıfatı ile sağlanmış)
4. Koşul Cümlesi: Yan cümlesi şart kipinde çekimlenen yani yargının gerçekleşmesini bir koşula bağlayan cümlelerdir.Örnekler:
   • Eve erken gelirsen oraya gideriz. (Cümlede “-se,-sa” eki ile koşul yapılmış)
   • Ders çalışırsanız başarılı olursunuz. (Cümlede “-se,-sa” eki ile koşul yapılmış)
5. Ünlem Cümlesi: Özlem, üzüntü, sevinç, heyecan ya da korku gibi bir duyguyu yansıtan cümlelerdir.Örnekler:
   • Eyvah, aldandık; şu güzergâhı hayatı sabit zannettik!
   • Yine mi kaçırdık uçağı, Allah’ım!
6. Emir Cümlesi: Yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş cümlelere denir. Emir kipinin I. tekil ve II. çoğul çekimleri yoktur.Örnekler:
   • Gel
   • Gelsin
   • Gelin
   • Geliniz
   • Gelsinler

B. Yüklemine Göre Cümleler

1. Fiil Cümlesi: Yüklemi çekimli bir fiil olan cümlelere denir.Örnekler:
   • Okulumuza yeni öğretmenler geldi. (Fiil cümlesi)

   Not: Fiilimsilerin yüklem olduğu cümleler isim cümlesidir.

   Örnekler:

   • Bütün düşüncesi bir an evvel eve gitmekti. (İsim cümlesi)
   • Kabahat hem giden de hem gelende (İsim cümlesi)
2. İsim Cümlesi: Yüklemi ek fiil almış veya ad soylu bir sözcük olan cümlelere denir.Örnekler:
   • Uçun kuşlar, uçun; burada vefa yoktur.
   • Projelerimiz, geleceğimiz içindir.

C. Yüklemin Yeri Bakımından Cümleler

1. Kurallı (Düz) Cümle: Yüklemi sonuda bulunan cümlelere denir.Örnekler:
   • Ne zaman seni ansam kuşlar buradan göçer.
2. Devrik Cümle: Yüklemi son yerde bulunmayan cümlelere denir.Örnekler:
   • Bilmezdim şarkıların bu kadar dokunaklı olduğunu.
3. Eksiltili Cümle: Yargısı tam olmayan, yüklemi belirtilmemiş cümlelere denir.Örnekler:
   • İnsanı can evinden vuran…

D. Yapısına Göre Cümleler

1. Basit Cümle: İçinde tek bir yargı barındıran cümlelere denir.Örnekler:
   • Toprağını, suyunu özledim köyümün.
2. Birleşik Cümle: İçinde birden fazla yargı barındıran yan ve temel cümleciklerden oluşan cümlelere denir. Birleşik cümleler dört grupta incelenir:
   1. Girişik Birleşik Cümle: İçinde fiilimsi bulunan cümlelerdir. Yan cümle fiilimsinin olduğu, temel cümlede yüklemin bulunduğu bölümdür. Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa, o cümlede o kadar yan cümle bulunur.Örnekler:
      • Seni seveni sen de sev.
      • Gelen gideni aratır.
   2. Şartlı Birleşik Cümle: Yan cümleciğin yüklemi dilek-şart, çekimli bir fiil veya ek fiilin şart çekimi isim soylu bir sözcükse, bu cümle şartlı birleşik cümle olur.Örnekler:
      • Yazarsan çabuk öğrenirsin.
      • Ders çalışırsanız başarılı olursunuz.
   3. İç İçe Birleşik Cümle: Başkalarına ait sözlerin değiştirilmeden bir başkasına aktarıldığı cümlelere denir.Örnekler:
      • Ben seni anlıyorum, dedi.
   4. İlgi Cümlesi: “ki” bağlacıyla birbirine bağlanan cümlelere denir.Örnekler:
      • Emanete sahip çık ki münafık olmayasın.
   5. Sıralı Cümle: Aralarında noktalı virgül, virgül ya da bağlaç bulunan bağımsız cümlelerden meydana gelen cümlelere sıralı cümle denir. İkiye ayrılır:
      • Bağımsız Sıralı Cümle: Özne, tümleç ve yüklemleri farklı olan yani öğe ortaklığı bulunmayan cümlelerdir.Örnekler:
        • Çamların kozalakları düşüyor, kış yavaş yavaş geliyor.
      • Bağımlı Sıralı Cümle: Öğelerinden en az birinin ortak olduğu cümlelerdir.Örnekler:
        • Mustafa, zamanında derse girdi, dersi dinledi. (Özne ortak)
        • O eve; Esra okula gitti. (Yüklem ortak)
        • Hasan evini boyadı, temizledi. (Özne ve nesne ortak)