Birleşik Fiiller
Eylül 12, 2024 - Okuma süresi: 7 dakika
Birleşik fiiller, en az iki sözcüğün birleşimiyle meydana gelir ve bu fiillerden en az birinin fiil olması gereklidir. Birleşik fiiller, fiil yapılarına göre genellikle üç ana kategoriye ayrılır:
a. Kurallı Birleşik Fiiller
Kurallı birleşik fiiller, belirli kurallara göre iki fiilin bir araya gelmesiyle oluşur. Bu fiil türü genellikle “fiil+fiil” yapısındadır ve dört alt türde incelenir:
- Yeterlilik Fiili: Bu fiiller, kök veya gövdelere “a+bil-” veya “e+bil-” eklerinin eklenmesiyle oluşur. Yeterlilik fiili, ilk fiilin anlamına “yapabilme, başarma” gibi anlamlar katar.Örnekler:
- Yarın arkadaşlar gelebilir. (İhtimal anlamında)
- Mustafa bu çantayı taşıyabilir. (Gücü yetmek anlamında)
- Fiilde yapı testini verebilir misiniz? (İstek veya rica anlamında)
Not: Yeterlilik fiilinin olumsuz şekillerinde “bil-” ekinin düştüğü görülür. Bu durum, olumsuz biçimlerin de yapıca birleşik olduğunu gösterir.
Örnekler:
- Yazamaz (Olumlu hali: yazabilir)
- Bakamamak (Olumlu hali: bakabilmek)
- Tezlik Fiili: Bu fiiller, kök veya gövdelere “ı+ver-” ekinin eklenmesiyle oluşur. “Verme” fiili, ilk fiilin anlamına “tezlik, çabukluk” anlamını katar.Örnekler:
- Mustafa bu yazıları yazıver. (Hızla yazma anlamında)
- Hasan şu yazıya bir bakıver. (Aceleyle bakma anlamında)
- Bakkaldan onu alıver, sonra hesaplaşırız. (Çabukluk anlamında)
Olumsuz şekli:
- Geliverdi: (Olumsuz hali: gelivermedi, gelmeyiverdi)
- Süreklilik Fiili: Bu fiiller, kök veya gövdelere “a+kal-“, “e+dur-” veya “e+gel-” eklerinin eklenmesiyle oluşur. Bu yapı, fiile “devamlılık, sürekli olma” anlamı katar.Örnekler:
- Annesinin arkasından bakakaldı. (Sürekli bakma anlamında)
- Bunlar atalarımızdan süregelmiş. (Devamlılık anlamında)
- Oradakileri görünce donakaldık. (Süreklilik anlamında)
- Yaklaşma Eylemi: Bu fiiller, kök veya gövdelere “a+yaz-” veya “e+yaz-” eklerinin eklenmesiyle oluşur. Bu yapı, birinci fiilin anlamına “az kalsın” anlamı ekler. Yaklaşma fiilinin olumsuz şekli yoktur ve kullanımı yaygın değildir.Örnekler:
- O büyük kazada o da öleyazdı. (Az kalsın öldü anlamında)
- Buzlu yolda yürüyünce düşeyazdı. (Az kalsın düştü anlamında)
b. Yardımcı Eylemlerle Kurulan Birleşik Fiiller
Bu fiiller, ad soylu bir kelime ile “etmek,” “olmak,” “kılmak,” veya “eylemek” yardımcı fiillerinin birleşimiyle oluşur. Yardımcı fiiller bazen bitişik, bazen de ayrı yazılır. Bitişik yazımda ses olayı varsa, ayrı yazımda ses değişikliği söz konusu değildir.
Örnekler:
- Bunların bir gün başına geleceğini önceden hissetmişti. (Ses türemesi olduğundan birleşik yazılmıştır.)
- Fiilde yapı konusunu bir kez daha anlatması için öğretmeninden rica eyledi. (Ses olayı olmadığından ayrı yazılmıştır.)
- Annesinin elini bir an bırakan çocuk yolda kayboldu. (Ses düşmesi olduğundan birleşik yazılmıştır.)
Not: Yardımcı eylemlerle oluşturulan fiillerde anlamsal ağırlık, ad soylu kelimenin üzerindedir.
Uyarı: “Etmek” ve “olmak” yardımcı eylemleri bazen cümlelerde asıl eylem olarak kullanılabilir. Bu eylemler, aşağıdaki özelliklere sahipse asıl eylem olarak kabul edilir:
- Cümlede birleşik fiil oluşturmuşlarsa yardımcı eylem olarak kabul edilir; tek başlarına bir öğe olarak kullanıldıklarında asıl eylem olur.
- Cümlede tek başlarına tam bir eylem anlamına sahipseler asıl eylemdir; aksi takdirde yardımcı eylemdir.
- Kendilerinden önceki kelimeleri özne, nesne veya tümleç olarak alırlarsa asıl eylem olarak değerlendirilirler.
Örnekler:
- Bu ev on milyar eder. (Değer belirtme anlamında)
- Yeni giysi üzerime oldu. (Bedenen uymak anlamında)
- Meyveler henüz olmamış. (Olgunlaşmamış anlamında)
- Orada ne ettiniz, adamlar kaçtı? (Yapmak anlamında)
- Akşam herkes evinde olsun. (Bulunmak anlamında)
c. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller, kurallara bağlı kalmadan oluşur ve üç ana şekilde sınıflandırılır:
- Her iki sözcük de gerçek anlamından uzaklaşmıştır. Bu fiiller bitişik yazılır.Örnekler:
- Sınava tam zamanında başvurmuş.
- Bunların doğru olduğunu varsayalım.
- Birinci sözcük gerçek ken, ikinci sözcük gerçek anlamından uzaklaşmıştır. Bu fiiller ayrı yazılır.Örnekler:
- Yetim kalır sevdayla çarpan bu yaralı yürek.
- O, sorulan sorulara çabucak cevap verdi.
- Deyim şeklinde oluşan birleşik fiiller. Bu tür fiiller deyim olduklarından ayrı yazılır.Örnekler:
- Ameliyat olacağını öğrenince etekleri tutuştu.
- Söylediklerini yaptıramayınca küplere bindi.
Yorumlar
Türkçede birleşik fiiller, tek bir kavramı, eylemi veya durumu ifade etmek üzere iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelerek oluşturduğu fiil yapılarıdır. Bu yapılar, dilin anlatım gücünü zenginleştirir ve tek bir fiilin karşılayamayacağı nüansları, anlam inceliklerini ifade etmeyi sağlar. Dilbilgisi açısından birleşik fiiller, yapılarına ve oluşum biçimlerine göre üç ana başlık altında incelenir.
### 1. Kurallı Birleşik Fiiller
Bu tür fiiller, belirli kurallara göre fiil kök veya gövdelerine "-e, -a, -ı, -i, -u, -ü" zarf-fiil ekleri getirilerek ve ardından "bilmek, vermek, kalmak, durmak, gelmek, yazmak" gibi fiillerle birleştirilerek oluşturulur. Anlamları her zaman bellidir ve kalıplaşmıştır. Dört ana gruba ayrılırlar:
* Yeterlik Fiili (-ebilmek): Eylemin yapılmasına gücü yetme, olasılık veya rica anlamı katar. Her zaman bitişik yazılır.
* *Örnek:* "Bu ağır masayı tek başıma kaldırabilirim." (Güç yetme)
* *Örnek:* "Bu akşam yağmur yağabilir." (Olasılık)
* Önemli Not: Yeterlik fiilinin olumsuzu, genellikle "bilmek" fiili düşürülerek "-ama-, -eme-" ekleriyle yapılır. Bu yapı, basit fiil olumsuzluğuyla karıştırılmamalıdır. Örneğin, "gelebilirim" fiilinin olumsuzu "gelemem"dir, "gelmem" değil. "Gelmem" eylemi yapmama isteğini belirtirken, "gelemem" eylemi yapmaya gücün yetmediğini belirtir.
* Tezlik Fiili (-ivermek): Eylemin çabucak, aniden veya kolayca yapıldığını ifade eder. Her zaman bitişik yazılır.
* *Örnek:* "Merak etme, ödevlerini yapıverirsin." (Kolaylık)
* *Örnek:* "Elimdeki bardak yere düşüverdi." (Aniden)
* Sürerlik Fiili (-edurmak, -ekalmak, -egelmek): Eylemin kesintisiz bir şekilde devam ettiğini, sürdüğünü belirtir. Her zaman bitişik yazılır.
* *Örnek:* "Siz içeri girin, ben burada bekleyedurayım." (Eylemin devamı)
* *Örnek:* "Giden geminin ardından öylece bakakaldı." (Eylemin şaşkınlıkla sürmesi)
* *Örnek:* "Bu gelenek nesillerdir süregelmiş." (Geçmişten bugüne devam etme)
* Yaklaşma Fiili (-eyazmak): Eylemin gerçekleşmesine çok az kaldığını, "az kalsın" anlamını verir. Her zaman bitişik yazılır.
* *Örnek:* "Kaygan yolda yürürken düşeyazdım." (Az kalsın düşüyordum)
### 2. Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Fiiller
İsim soylu bir sözcüğün ardından "etmek, olmak, kılmak, eylemek" gibi yardımcı eylemlerin getirilmesiyle oluşur. Bu tür birleşik fiillerin yazımı en çok karıştırılan konulardan biridir. Yazım kuralı, ses olaylarına bağlıdır:
* Bitişik Yazılanlar: Eğer isim soylu kelime ile yardımcı eylem birleşirken bir ses düşmesi (ünlü düşmesi) veya ses türemesi (ünsüz türemesi) meydana geliyorsa, bu fiiller bitişik yazılır.
* *Örnek:* "sabır etmek" → "sabretmek" (ı ünlüsü düşmüştür)
* *Örnek:* "his etmek" → "hissetmek" (s ünsüzü türemiştir)
* *Örnek:* "kayıp olmak" → "kaybolmak" (ı ünlüsü düşmüş, p→b değişimi olmuştur)
* Ayrı Yazılanlar: Birleşme sırasında herhangi bir ses olayı yaşanmıyorsa, kelimeler ayrı yazılır.
* *Örnek:* "yardım etmek", "fark etmek", "terk etmek", "hasta olmak"
### 3. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller
Bu gruptaki fiillerde, en az bir kelime kendi gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak yeni ve mecazi bir anlam kazanır. Genellikle deyimler bu gruba girer. Bu fiillerin büyük çoğunluğu kalıplaşmış olduğu için ayrı yazılır.
* göze girmek: Beğeni kazanmak, sevilmek. (Gerçek anlamda birinin gözüne girmek değil.)
* kulak kabartmak: Belli etmemeye çalışarak dinlemek.
* burnu havada olmak: Kibirli olmak.
* ağzı kulaklarına varmak: Çok sevinmek.
* etekleri zil çalmak: Heyecanlanmak, çok sevinmek.
Çözümlü Soru ve Analiz:
Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birleşik fiilin yazımı yanlıştır?
A) Başvuru sonuçlarını sabırsızlıkla beklediğini farkettim.
B) Yıllardır görmediği dostunu karşısında görünce donakaldı.
C) Bu zorlu görevi başarıyla ifa etti.
D) Onun bu tavırları sonunda hepimizi canımızdan bezdirdi.
Çözüm: Cevap A şıkkıdır. "Fark etmek" birleşik fiilinde, "fark" ve "etmek" kelimeleri birleşirken herhangi bir ses düşmesi veya türemesi meydana gelmez. Bu nedenle, TDK yazım kurallarına göre ayrı yazılması gerekir. Doğru yazımı "fark ettim" şeklinde olmalıdır.
* B şıkkında "donakaldı" bir sürerlik fiilidir ve kurallı birleşik fiil olduğu için bitişik yazılması doğrudur.
* C şıkkında "ifa etti" ifadesinde ses olayı olmadığı için ayrı yazılması doğrudur.
* D şıkkında "canından bezdirmek" anlamca kaynaşmış, deyimleşmiş bir birleşik fiildir ve ayrı yazılması doğrudur.
Yorum Bırak