Basit Cümleler Örneklerle Detaylı Açıklama
Eylül 15, 2024 - Okuma süresi: 6 dakika
Tek bir yargı içeren cümlelere basit cümle denir. Basit cümlelerde herhangi bir yan cümlecik bulunmaz ve yalnızca bir yüklem vardır. Yüklem, ya ek fiil almış isim soylu bir sözcük ya da çekimli bir fiil olabilir. Ancak bu cümlelerde fiilimsiler yer almaz. Yani, basit cümleler kesinlikle fiilimsi içermez. Tek bir yargıdan oluştuğu için bu cümlelerde temel bir anlam vardır ve başka bir yan cümleciğin eklenmesi söz konusu değildir.
Ayrıca, basit cümleler noktalama işaretleri veya bağlaçlar ile genişletilebilir, fakat yargı sayısı değişmez. Bu tür cümlelerde birden fazla yargıdan bahsedilmediği için, cümlenin anlamı basit ve nettir.
Örnekler:
- Koca bir ormanın ortasında birdenbire sessizlik oldu.
- Sakin denizlerin derinliği her zaman fazladır.
- Cumartesi günü babamla şehir dışına çıkacağız.
- Her insanın kalbinin bir köşesinde umut ışığı vardır.
- Memleketimin havasını, suyunu çok özledim.
- Ahmet, sınıfın en zeki öğrencisidir.
- Sizinle buraya bir daha gelmeyeceğim.
- Körlerin krallığında tek gözlü adam lider olur.
Bu örneklerde görüldüğü gibi, cümlelerde yalnızca tek bir yüklem bulunur ve yan cümlecik yer almaz. Cümlelerin yüklemleri ya ek fiil almış isim soylu sözcüklerden ya da çekimli bir fiilden oluşur. Bu cümleler net bir yargı taşır ve anlam karmaşıklığına yer verilmez.
Basit Cümleler ile İlgili Uyarılar:
- Basit cümle, kısa cümle anlamına gelmez. İki ya da daha fazla sözcükten oluşmasına rağmen hala basit cümle olan örnekler vardır. Yani, bir cümle uzun olabilir fakat yan cümlecik içermediği sürece basit cümle kategorisine girer.
Örnek:
- Dün akşam gökyüzünde parlayan yıldızları izledin mi?
Bu cümlede tek bir yüklem vardır: izledin. Dolayısıyla, bu cümle uzun olmasına rağmen basit cümle olarak kabul edilir.
- Okulumuzun en çalışkan öğrencisi, şehirdeki bir eve taşındı.
Bu cümlede “taşındı” yüklemdir ve yan cümlecik bulunmaz, bu da cümleyi basit cümle yapar.
Buna karşılık, şu örneklerde ise cümle yapısının basit cümle olmadığını görüyoruz:
- Kitabı alıp okudu.
Bu bir birleşik cümledir çünkü “alıp” yan cümlecik oluşturur.
- Geldi ve gitti.
Bu cümle sıralı cümledir, çünkü birden fazla yüklem içerir: “geldi” ve “gitti”.
- Ek fiil almış isim ya da isim soylu sözcüklerin yer aldığı cümleler de basit cümle olabilir. Bu tür cümlelerde, ek fiil yüklemi oluşturur ve yan cümlecik içermezler.
Örnekler:
- Babamın köyde devasa bir bahçesi vardı.
Bu cümlede “vardı” ek fiil almıştır ve basit cümledir.
- Başarılı her bireyin ardında azimli bir ekip vardır.
Burada “vardır” ek fiil almış ve cümleyi basit cümle haline getirmiştir.
- Bu yıl düzenlenen yarışma gerçekten heyecan vericiydi.
Bu cümlede “heyecan vericiydi” ek fiil almış olup, yan cümlecik içermediği için basit cümledir.
- Yahya Kemal Beyatlı, Türk edebiyatının en seçkin şairlerindendir.
Bu cümlede “şairlerindendir” ek fiil almış bir isimdir, dolayısıyla bu da basit cümle olarak sınıflandırılır.
- Basit cümlelerin yüklemleri yalnızca fiil değil, isim de olabilir. Eğer bir cümle ek fiil almış bir isim soylu sözcük ile sonlanıyorsa, bu da basit cümle kategorisine girer. Yani, basit cümleler sadece fiil cümleleri değildir; isim cümleleri de olabilir.
Örnekler:
- Kitap, en sadık dosttur.
Burada “dosttur” yüklem olmuş ve cümle basit isim cümlesi olmuştur.
- Vatan, emek veren insanların omuzlarında yükselir.
Bu cümlede ise “yükselir” yüklem olduğu için, bu cümle basit fiil cümlesidir.
Bu şekilde, basit cümlelerin yapısını ve özelliklerini anlamak mümkündür. Tek yargılı, yani sadece bir yüklem barındıran cümleler basit cümle olarak tanımlanır.
Yorumlar
Türkçe dilbilgisinin temel yapı taşlarından biri olan basit cümle, anlam ve yapı bakımından en temel cümle türüdür. Adının "basit" olması, cümlenin kısa veya anlamsal olarak yüzeysel olacağı anlamına gelmez. Buradaki "basitlik" tamamen yapısaldır ve cümlenin bildirdiği yargı sayısı ile ilgilidir. En net tanımıyla basit cümle, tek bir duyguyu, düşünceyi, durumu veya eylemi bildiren, yani tek bir yargı içeren cümledir. Bu tek yargı, cümlenin temel direği olan yüklem tarafından sağlanır. Dolayısıyla, bir cümlenin basit olup olmadığını anlamanın en kesin yolu, içinde kaç tane yüklem barındırdığına bakmaktır.
### Basit Cümlenin Temel Özellikleri
Basit bir cümlenin en belirleyici ve vazgeçilmez özelliği, tek bir yükleme sahip olmasıdır. Yüklem, cümlenin bütün anlam yükünü sırtlayan ve yargıyı tamamlayan ögedir. Bu yüklem, çekimli bir fiil olabileceği gibi, ek-fiil almış bir isim veya isim soylu sözcük de olabilir.
1. Tek Yüklem Kuralı: Cümle ne kadar uzun olursa olsun, eğer tek bir eylem veya durum bildiriyorsa, yani tek bir yüklemi varsa, o cümle yapısı bakımından basittir.
* *Örnek:* "Geldim." (Tek kelimelik, tek yüklemli basit cümle)
* *Örnek:* "Hava bugün çok güzeldi." (Yüklemi isim soylu olan basit cümle. "güzeldi" yüklemdir.)
2. Yan Cümlecik Bulunmaz: Basit cümlelerin içinde fiilimsi (isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil) bulunmaz. Çünkü fiilimsiler, temel cümlenin içine yerleşmiş ikinci bir yargı katmanı oluşturur ve cümleyi birleşik cümle yapısına dönüştürür.
* *Basit Cümle:* "Çocuklar bahçede top oynuyor." (Tek yargı: oynama eylemi)
* *Birleşik Cümle:* "Bahçede top oynayan çocuklar çok mutluydu." ("oynayan" sıfat-fiili bir yan cümlecik oluşturur, bu nedenle cümle basit değildir.)
### Basit Cümle Kısa Olmak Zorunda Değildir
En yaygın yanılgılardan biri, basit cümlelerin her zaman kısa ve az sayıda kelimeden oluştuğu düşüncesidir. Oysa bir basit cümle, cümlenin diğer ögeleri olan özne, nesne, dolaylı tümleç (yer tamlayıcısı) ve zarf tümleci ile oldukça uzatılabilir. Önemli olan, bu ögelerin tümünün tek bir yükleme bağlanmasıdır.
Şimdi bu durumu detaylı bir örnekle inceleyelim:
* Örnek Cümle: "Okulun en çalışkan öğrencisi Ahmet, dün öğleden sonra kütüphanenin sessiz ortamında, yaklaşan sınavlarına büyük bir ciddiyetle hazırlanıyordu."
Bu cümle oldukça uzun ve birçok kelime içeriyor. İlk bakışta karmaşık gibi görünebilir. Ancak cümlenin ögelerini analiz ettiğimizde yapısının ne kadar "basit" olduğunu görürüz:
* Hazırlanıyordu: Yüklem (Tek bir eylem, tek bir yargı bildiriyor.)
* Kim hazırlanıyordu? Okulun en çalışkan öğrencisi Ahmet: Özne
* Ne zaman hazırlanıyordu? Dün öğleden sonra: Zarf Tümleci
* Nerede hazırlanıyordu? Kütüphanenin sessiz ortamında: Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı)
* Neye hazırlanıyordu? Yaklaşan sınavlarına: Dolaylı Tümleç
* Nasıl hazırlanıyordu? Büyük bir ciddiyetle: Zarf Tümleci
Görüldüğü gibi, cümlenin tüm ögeleri "hazırlanıyordu" yüklemine bağlanmıştır. Cümlede ikinci bir yüklem veya fiilimsi (yan cümlecik) yoktur. Bu nedenle, bu uzun cümle yapısal olarak basit bir cümledir.
### Basit Cümle Örnekleri ve Analizleri
Basit cümleleri daha iyi anlamak için farklı yapıda örnekler incelemek faydalı olacaktır.
* Örnek 1: "Kedi, minderin üzerinde uyuyor."
* Uyuyor: Yüklem
* Kedi: Özne
* Minderin üzerinde: Dolaylı Tümleç
* *Analiz:* Tek yüklem içerdiği için basit bir cümledir.
* Örnek 2: "Baharın gelişiyle ağaçlar rengarenk çiçekler açtı."
* Açtı: Yüklem
* Ağaçlar: Özne
* Ne zaman açtı? Baharın gelişiyle: Zarf Tümleci
* Ne açtı? Rengarenk çiçekler: Belirtisiz Nesne
* *Analiz:* İçinde "gelişiyle" kelimesi bir fiilimsi gibi dursa da burada bir eylemden ziyade zaman bildiren bir zarf tümleci görevi üstlenmiştir ve temel yargı "açtı" fiilidir. Cümle tek yargılıdır.
* Örnek 3: "Bu evin manzarası harikaydı."
* Harikaydı: Yüklem (Ek-fiil almış isim soylu sözcük)
* Bu evin manzarası: Özne
* *Analiz:* Yüklemi isim olan, tek yargılı, basit bir cümledir.
### Basit Cümleyi Diğer Cümle Türlerinden Ayırmak
Basit cümlenin ne olduğunu tam olarak kavramak için, ne olmadığını da bilmek gerekir.
* Sıralı Cümle: En az iki basit cümlenin virgül (,) veya noktalı virgül (;) ile birbirine bağlanmasıyla oluşur. Birden fazla yüklemi vardır.
* *Örnek:* "Atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı." (İki ayrı yüklem: kişnedi, şakladı)
* Bağlı Cümle: En az iki basit cümlenin "ve, ama, fakat, çünkü, veya" gibi bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşur. Yine birden fazla yüklem söz konusudur.
* *Örnek:* "Çok yorgundum ama ödevimi bitirmek zorundaydım." (İki yüklem: yorgundum, zorundaydım)
* Birleşik Cümle: Bir temel cümle ile onun içinde yer alan en az bir yan cümlecikten (fiilimsi içeren bölüm) oluşur. Tek bir ana yüklemi olmasına rağmen, fiilimsi nedeniyle içinde ek bir yargı barındırır.
* *Örnek:* "Kitap okumayı çok seviyorum." ("okumayı" isim-fiili bir yan cümlecik oluşturmuştur.)
Sonuç olarak, basit cümle, dilin en temel ifade biçimidir. Anlatıma netlik, sadelik ve doğrudanlık katar. Karmaşık fikirleri ifade etmek için birleşik veya sıralı cümleler gerekse de, her dil öğrencisinin ve yazarın öncelikle basit cümlenin yapısını ve gücünü tam olarak anlaması gerekir. Bir cümlenin uzunluğu sizi yanıltmasın; her zaman tek bir temel direk arayın: tek bir yüklem, tek bir yargı.
---
*Basit cümle örnekleri 20 tane*
*Tek yüklemli cümle ne demek*
*Basit cümle ve birleşik cümle arasındaki farklar*
*Cümlenin ögeleri ve basit cümle yapısı*
Türkçe dilbilgisinde cümle yapıları, temel olarak içerdikleri yargı sayısına göre sınıflandırılır. Bu sınıflandırmanın en temel ve başlangıç noktasını oluşturan yapı basit cümle olarak adlandırılır. Adının "basit" olması, cümlenin kısa veya anlamsız olduğu anlamına gelmez; aksine, yapısal olarak tek bir temel üzerine kurulu olduğunu ifade eder. Basit cümle, tek bir duyguyu, düşünceyi, isteği veya yargıyı bildiren ve dolayısıyla tek bir yüklemi olan cümledir. Bu tanım, konunun anlaşılması için kilit noktadır: Bir cümlenin basit olup olmadığını belirleyen şey kelime sayısı değil, yüklem sayısıdır.
### Basit Cümlenin Temel Taşları: Yüklem ve Özne
Her cümlenin var olabilmesi için bir yükleme ihtiyacı vardır. Yüklem, cümlenin motorudur; işi, oluşu, hareketi veya yargıyı bildirir. Basit cümlede bu motordan yalnızca bir tane bulunur.
* Yüklem: Çekimli bir fiil (örneğin; *geldi, okuyor, sevecek*) veya ek-fiil almış bir isim soylu sözcük (örneğin; *güzeldi, öğretmendir, yorgunum*) olabilir. Cümlenin bütün yükünü o çeker ve diğer ögeler onun etrafında şekillenir.
En yalın haliyle bir basit cümle, tek bir kelimeden, yani sadece yüklemden oluşabilir:
* *Geldim.* (Yüklem: geldim, Gizli Özne: Ben)
* *Okumalısın.* (Yüklem: okumalısın, Gizli Özne: Sen)
Bu örneklerde yargı tektir ve cümle basittir. Genellikle yükleme bir de özne eşlik eder. Özne, yüklemin bildirdiği işi yapan veya o durumda bulunan varlıktır.
* *Çocuk uyudu.* (Yüklem: uyudu, Özne: Çocuk)
* *Hava güzeldi.* (Yüklem: güzeldi, Özne: Hava)
Yukarıdaki iki örnek de özne ve yüklemden oluşan en temel basit cümle formlarıdır. Biri fiil cümlesi (*uyumak*), diğeri ise isim cümlesidir (*güzel olmak*).
### Basit Cümleyi Genişletmek: Diğer Ögelerin Rolü
Basit cümlenin sadece özne ve yüklemden oluşmak zorunda olduğu yanılgısına düşülmemelidir. Bir basit cümle, anlamı zenginleştirmek ve detaylandırmak için cümlenin diğer yardımcı ögelerini de (nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci) bünyesinde barındırabilir. Önemli olan, bu ögelerin eklenmesinin yeni bir yüklem ve dolayısıyla yeni bir yargı oluşturmamasıdır.
Şimdi bir basit cümleyi adım adım nasıl genişletebileceğimizi görelim:
1. Temel Cümle (Özne + Yüklem):
* *Ali okudu.* (Tek yargı: okuma eylemi)
2. Nesne Ekleyelim (Neyi okudu?):
* *Ali kitabı okudu.* (Cümle hâlâ tek bir eylemi bildiriyor. Sadece eylemin neye yönelik olduğu belirtildi. Bu yüzden hâlâ basit bir cümledir.)
3. Dolaylı Tümleç Ekleyelim (Nerede okudu?):
* *Ali kütüphanede kitabı okudu.* (Okuma eyleminin yapıldığı yer eklendi, ancak yeni bir yargı oluşmadı. Cümle hâlâ basit yapılıdır.)
4. Zarf Tümleci Ekleyelim (Ne zaman ve Nasıl okudu?):
* *Ali dün kütüphanede kitabı sessizce okudu.* (Eylemin zamanı ve şekli de belirtildi. Cümle uzamış ve detaylanmış olsa da, merkezdeki "okumak" eylemi tektir. Bu nedenle, bu uzun cümle de dilbilgisi açısından basit bir cümledir.)
### "Basit Cümle Kısadır" Yanılgısı
En yaygın yanlış anlamalardan biri, basit cümlenin her zaman kısa olması gerektiğidir. Oysa sıfat tamlamaları, belirtisiz isim tamlamaları ve edat grupları gibi söz öbekleri kullanılarak oldukça uzun basit cümleler kurulabilir. Aşağıdaki örneği inceleyelim:
* *Anadolu'nun ücra bir köyünde tek başına yaşayan yaşlı kadın, her sabah gün doğmadan kalkıp ahşap evinin önündeki küçük bahçesinde yetiştirdiği taze sebzeleri büyük bir özenle topluyordu.*
Bu cümle oldukça uzun ve detaylıdır. Ancak ögelerine ayırdığımızda yapısını daha net görürüz:
* Yüklem: topluyordu
* Özne: Anadolu'nun ücra bir köyünde tek başına yaşayan yaşlı kadın
* Zarf Tümleci: her sabah gün doğmadan
* Belirtili Nesne: ahşap evinin önündeki küçük bahçesinde yetiştirdiği taze sebzeleri
* Zarf Tümleci: büyük bir özenle
Görüldüğü gibi, cümlede "topluyordu" dışında başka bir yüklem veya fiilimsi ile kurulmuş yan cümlecik yoktur. Bütün kelime grupları tek bir yargıyı, yani "toplama" eylemini açıklamak için bir araya gelmiştir. Dolayısıyla bu cümle, uzunluğuna rağmen yapıca basit bir cümledir.
### Basit Cümlenin Diğer Cümle Türlerinden Farkı
Basit cümlenin ne olduğunu tam olarak kavramak için ne olmadığını da bilmek gerekir:
* Sıralı Cümle Değildir: Sıralı cümle, en az iki basit cümlenin virgül (,) veya noktalı virgül (;) ile birbirine bağlanmasıyla oluşur. Her cümlenin kendi yüklemi vardır.
* *Örnek: Eve geldi, yemeğini yedi, odasına çekildi.* (Üç yüklem: geldi, yedi, çekildi)
* Bağlı Cümle Değildir: Bağlı cümle, en az iki basit cümlenin "ama, fakat, ve, veya, çünkü" gibi bağlaçlarla bağlanmasıyla oluşur.
* *Örnek: Çok çalıştı ama sınavı geçemedi.* (İki yüklem: çalıştı, geçemedi)
* Birleşik Cümle Değildir: Birleşik cümle, bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan en az bir yan cümlecikten (genellikle fiilimsilerle kurulur) oluşur.
* *Örnek: Kitap okuyan insanlar, hayata farklı bir pencereden bakar.* (Yan cümlecik: Kitap okuyan, Temel Yüklem: bakar)
Sonuç olarak, basit cümle, Türkçe'nin yapı taşıdır. Tek bir çekirdek yargı etrafında şekillenir ve bu yargıyı detaylandırmak için çeşitli ögeler alabilir. Bir cümlenin yapısını analiz ederken kelime sayısına değil, daima yüklem sayısına odaklanmak, doğru sonuca ulaşmanın en güvenilir yoludur.
İlgili Aramalar:
* Basit cümle nedir
* Tek yüklemli cümle örnekleri
* Basit cümle ve birleşik cümle farkı
* Cümlenin ögeleri ve basit cümle
* Uzun basit cümle örnekleri
Yorum Bırak