Ayrı Yazılan Birleşik Sözcükler Kelimeler ve Örneklerle Açıklama
Eylül 15, 2024 - Okuma süresi: 7 dakika
Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler
A. Birleşik Fiillerin Yazımı
- Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller: Birleşik fiillerin yazımı, eğer ilk kelimede herhangi bir ses değişikliği veya türeme meydana gelmemişse ayrı yazılır. Bu tür fiillerde, yardımcı fiil olarak kullanılan “etmek,” “edilmek,” “eylemek,” “olmak,” ve “olunmak” fiilleri bulunur.
- Örnekler:
- önceki gün: “gün” kelimesinde ses değişikliği olmadan kullanılan yardımcı fiil “önceki” kelimesi ayrı yazılır.
- yüzmek: “yüz” fiiline “mek” ekinin gelmesiyle oluşan bu fiil ayrı yazılır.
- Anlam Değişikliğine Uğramayan Birleşik Kelimeler: Birleşme sırasında kelimelerden hiçbiri veya sadece ikinci kelime anlam değişikliğine uğramıyorsa, bu birleşik kelimeler ayrı yazılır.
- Örnekler:
- karpuz çekirdeği (karpuzun iç kısmında bulunan çekirdek)
- tuzlu kurabiye (tuz içeren kurabiye)
- kuş tüyü (kuşların tüyleri)
Not: Yol ve ulaşım terimleri ayrı yazılır.
- Örnekler:
- şehir içi yol (şehir içindeki yollar)
- demiryolu (trenlerin kullanıldığı yol)
Not: “Bilim” ve “bilgi” sözcükleriyle kurulan birleşik kelimeler ayrı yazılır.
- Örnekler:
- biyoloji bilimi (biyoloji alanındaki bilim)
- matematik bilgisi (matematik hakkında bilgi)
Not: “Yuvar” ve “küre” kelimeleriyle kurulan birleşik kelimeler ayrı yazılır.
- Örnekler:
- güneş yuvarı (güneşin yuvarlak şekli)
- atmosfer küresi (atmosferin küresel yapısı)
Not: Yiyecek ve içecek adlarıyla kurulan birleşik kelimeler ayrı yazılır.
- Örnekler:
- tuzlu kuruyemiş (tuzlu şekilde hazırlanmış kuruyemiş)
- kuru meyve (suyu alınmış meyve)
Not: Gök cisimleri ayrı yazılır.
- Örnekler:
- Ay Yıldızı (gök cisminden bir yıldız)
- gök taşı (uzaydan düşen taş)
Not: Organ veya organ yerine geçen sözcüklerle kurulan birleşik kelimeler ayrı yazılır.
- Örnekler:
- göz kapakları (gözlerin üst kısmında bulunan kapaklar)
- karaciğer hastalığı (karaciğerle ilgili hastalık)
Not: Zamanla ilgili birleşik kelimeler ayrı yazılır.
- Örnekler:
- yıl dönümü (bir yılın tamamlanması)
- gün sonu (günün bitiş zamanı)
- Sıfat-Fiil Ekleriyle Kurulan Birleşik Kelimeler:
- Örnekler:
- gece yarısı (gecenin ortasında bir zaman dilimi)
- hızlı hareket (hızla yapılan hareket)
- Yer ve Kuruluş Adlarında Kişi Adları: Kişi adlarından oluşmuş mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe, köy vb. yer ve kuruluş adlarında, şahıs adları ayrı yazılır.
- Örnekler:
- Mustafa Kemal Mahallesi (bir mahalle adı)
- Ahmet Yesevi Caddesi (bir cadde adı)
- “Dış,” “İç,” ve “Sıra” Sözcükleriyle Oluşturulan Birleşik Kelimeler: Bu tür birleşik kelimeler ayrı yazılır.
- Örnekler:
- yasa dışı (kanuna aykırı)
- sıra dışı (normalin dışında)
- Somut Olarak Yer Belirten “Alt” ve “Üst” Sözcükleriyle Oluşturulan Birleşik Kelimeler: Bu tür birleşik kelimeler ve terimler ayrı yazılır.
- Örnekler:
- yer altı madenleri (yerin altında bulunan madenler)
- böbrek üstü bezi (böbreklerin üstünde bulunan bez)
- “Alt,” “Üst,” “Ana,” “Ön,” “Art,” “Arka,” “Yan,” “Karşı,” “İç,” “Dış,” “Orta,” “Büyük,” “Küçük,” “Sağ,” “Sol,” “Peşin,” “Bir,” “İki,” “Tek,” “Çok,” “Çift” Sözlerinin Başa Getirilmesiyle Oluşan Birleşik Kelimeler: Bu tür birleşik kelimeler ve terimler ayrı yazılır.
- Örnekler:
- alt yazı (film veya video içindeki yazılar)
- ön söz (kitapların başında yer alan açıklamalar)
Yorumlar
Türkçede iki veya daha fazla sözcüğün yeni bir kavramı karşılamak üzere bir araya gelmesiyle oluşan yapılara birleşik kelime denir. Ancak bu kelimelerin yazımı, Türkçenin en kafa karıştırıcı yazım kuralları arasında yer alır. Pek çok kişi, hangi birleşik kelimenin bitişik, hangisinin ayrı yazılacağını tespit etmekte zorlanır. Türk Dil Kurumu'nun (TDK) belirlediği kurallar temel olarak kelimeler arasındaki anlam ilişkisi ve ses olayları üzerine kuruludur. Ayrı yazılan birleşik kelimeler, genellikle bir araya geldiklerinde her iki kelimenin de kendi temel anlamını koruduğu veya yalnızca küçük anlam kaymaları yaşadığı durumlarda ortaya çıkar.
Ayrı yazılan birleşik kelimelerin arkasındaki temel mantık, kelimelerin birleşirken kendi kimliklerini büyük ölçüde yitirmemesidir. Eğer birleşmeyi oluşturan kelimelerden her ikisi veya özellikle ikincisi, kendi temel anlamını tamamen kaybederse bu kelimeler bitişik yazılır (örneğin, hanımeli bir çiçek adıdır, ne "hanım" ile ne de "el" ile doğrudan ilgisi kalmıştır). Ayrı yazımda ise bu anlam bağı devam eder.
Ayrı yazılan birleşik kelimeleri belirli kategoriler altında incelemek, konunun daha iyi anlaşılmasına yardımcı olur:
1. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller:
Türkçede en sık karşılaşılan ayrı yazım durumu "etmek, eylemek, olmak, kılmak" gibi yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiillerdir. Eğer ilk kelimede bir ses düşmesi (ünlü veya ünsüz düşmesi) veya ses türemesi (ünsüz türemesi) meydana gelmiyorsa, bu yapılar daima ayrı yazılır.
* Örnekler: fark etmek, terk etmek, yardım etmek, yok olmak, hasta olmak, kabul eylemek, arz etmek.
* Bitişik yazılan istisnalar (ses olayı olanlar): *kaybolmak* (kayıp + olmak), *hissetmek* (his + etmek), *emretmek* (emir + etmek).
2. Nesne, Eşya ve Alet Adlarından Oluşan Birleşik Kelimeler:
Birleşen kelimelerden biri veya her ikisi nesne, eşya veya alet adıysa ve ortaya çıkan yeni kelime hâlâ bu nesneyle ilgili bir kavramı karşılıyorsa, ayrı yazılır. İkinci kelime genellikle anlamını korur.
* Örnekler: el sabunu (bir tür sabun), duvar saati (bir tür saat), İngiliz anahtarı (bir tür anahtar), yemek masası (bir tür masa), lüle taşı, Oltu taşı, alt geçit, üst geçit.
3. Yer Adlarıyla Kurulan Yapılar:
Şehir, ülke, bölge, dağ, nehir, göl, deniz gibi coğrafi yer adları ile kurulan birleşik kelimeler ayrı yazılır.
* Örnekler: Ankara Kalesi, Van Gölü, Ağrı Dağı, Tuz Gölü, Çanakkale Boğazı, Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu, Yakın Doğu.
4. Hayvan ve Bitki Tür Adları:
Bir hayvan veya bitki türüne ad verilirken kurulan birleşik kelimelerde, ikinci kelime (tür adı) anlamını koruyorsa veya yapı bir sıfat tamlaması niteliğindeyse bu kelimeler ayrı yazılır.
* Örnekler: köpek balığı (bir tür balık), deve kuşu (bir tür kuş), ateş böceği (bir tür böcek), Ankara keçisi (bir tür keçi), deniz yılanı, yaban ördeği, çörek otu, lavanta çiçeği, yer elması.
* Anlam değişmesi olan ve bitişik yazılanlar: *aslanağzı* (çiçek), *karafatma* (böcek).
5. "İç, Dış, Sıra" Kelimeleriyle Oluşturulan Birleşik Kelimeler:
Bu kelimelerle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır.
* Örnekler: yurt içi, hafta içi, ceviz içi, yasa dışı, çağ dışı, olağan dışı, aklı sıra, peşi sıra, yanı sıra.
6. "Alt, Üst, Ana, Ön, Art, Yan, Karşı" Gibi Sözcüklerle Kurulanlar:
Bu sözcüklerin başa getirilmesiyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler, somut bir yer belirtmedikleri sürece genellikle ayrı yazılır.
* Örnekler: bilinç altı, akşam üstü, suç üstü, ana dil, ön söz, ön yargı, art niyet, yan etki, karşı görüş.
* Somut yer bildirip bitişik yazılanlar: *gözaltı* (nezaret), *ayaküstü* (hızlıca).
7. Zamanla İlgili Birleşik Kelimeler:
Zaman dilimlerini veya belirli anları ifade eden kelime grupları ayrı yazılır.
* Örnekler: gece yarısı, gün ortası, hafta sonu, hafta başı, doğum günü, bağ bozumu.
Sonuç olarak, ayrı yazılan birleşik kelimelerin temelinde yatan prensip, kelimelerin bir araya geldiklerinde anlamsal bağımsızlıklarını büyük ölçüde korumalarıdır. Bir kelimenin yazımından emin olunamadığında, kelimeleri ayrı ayrı düşünüp anlamlarını koruyup korumadıklarını sorgulamak iyi bir yöntemdir. Yine de en güvenilir kaynak, her zaman TDK Yazım Kılavuzu'dur. Bu kuralları bilmek ve bolca okuma yaparak görsel hafızayı güçlendirmek, doğru yazım alışkanlığı kazanmanın en etkili yoludur.
Yorum Bırak