Anlamlarına Göre Fiiller, (İş Oluş Durum)
Eylül 7, 2024 - Okuma süresi: 10 dakika
Fiiller, eylemleri, durumları ve değişimleri ifade eden dilsel unsurlardır. Türkçede fiiller, iş (kılış), durum ve oluş fiilleri olarak üç ana gruba ayrılır. Her bir fiil türü, dilin anlam derinliğini ve yapısal çeşitliliğini artıran özelliklere sahiptir. Bu yazıda, iş (kılış), durum ve oluş fiillerini ayrıntılı bir şekilde inceleyeceğiz.
1. İş (Kılış) Fiilleri
İş (kılış) fiilleri, öznenin iradesiyle nesneyi etkilediği ve nesnenin de bu etkilenmeden dolayı değiştiği fiillerdir. Bu fiiller, öznenin eylemi gerçekleştirdiği nesne üzerinde bir etkisi olduğunu gösterir. İş fiilleri genellikle “kimi” ya da “neyi” sorularına cevap verir. Bu tür fiiller mutlaka bir nesne içerir ve eylemin nesne üzerinde doğrudan bir etkisi vardır.
Örnekler:
- Çocuklar kediyi seviyor.
Bu cümlede “seviyor” fiili, “kim seviyor?” sorusuyla özneyi (çocuklar) ve “neyi seviyor?” sorusuyla nesneyi (kediyi) belirler. Fiil, bir nesne aldığı için iş fiilidir.
- İşçiler eşyaları taşıyorlar.
Burada “taşıyorlar” fiili “neyi taşıyorlar?” sorusuna “eşyaları” şeklinde cevap verir. Bu nedenle fiil iş fiilidir.
- Biz arkadaşları görelim.
Bu cümledeki “görelim” fiili, “kimi görelim?” sorusuna “arkadaşları” cevabını verir ve dolayısıyla iş fiilidir.
Bu örneklerde görüldüğü gibi, iş fiilleri nesne alır ve nesne üzerinde bir etki gerçekleştirir.
2. Durum Fiilleri
Durum fiilleri, öznenin içinde bulunduğu ya da süreklilik gösteren bir durumu ifade eder. Bu fiiller, eylemin nesne üzerinde bir etkisi olmadığını ve “kimi” ya da “neyi” sorularına cevap vermediklerini belirtir. Durum fiilleri, genellikle öznenin içsel ya da dışsal bir durumunu anlatır.
Örnekler:
- Çocuk uyudu.
Buradaki “uyudu” fiili, çocuğun uyuma durumunu anlatır. Eylem çocuğun kendi iradesiyle gerçekleşmiştir fakat nesne üzerinde bir etki oluşturmaz. Dolayısıyla, “uyudu” fiili durum fiilidir.
- Yorgunluktan koltukta uyuyakalmış.
Bu cümledeki “uyuyakalmış” fiili, bir durumu ifade eder ve nesne üzerinde bir etkisi yoktur. Bu yüzden durum fiilidir.
- Arkadaşının şakalarına saatlerce gülerdi.
“Gülerdi” fiili, öznenin bir durumunu ifade eder; eylemin bir nesne üzerindeki etkisi yoktur ve “kimi” ya da “neyi” sorularını cevaplamaz.
Bu örneklerde durum fiilleri, öznenin bir halini ya da sürekli bir durumunu belirtir.
3. Oluş Fiilleri
Oluş fiilleri, bir durumdan başka bir duruma geçişi ya da geçişmekte olan bir durumu ifade eder. Bu fiillerde öznenin doğrudan bir etkisi yoktur ve eylemler genellikle kendiliğinden meydana gelir. Oluş fiilleri zamanla gerçekleşir ve nesne almazlar, dolayısıyla “neyi” ya da “kimi” sorularını cevaplamazlar.
Örnekler:
- Çiçekler soluyor.
Bu cümlede “soluyor” fiili, çiçeklerin kendiliğinden solduğunu ifade eder. Eylem, zamanla gerçekleşmiş ve nesne almadığı için oluş fiilidir.
- Ekmek bayatladı.
Buradaki “bayatladı” fiili, ekmeğin kendiliğinden bayatladığını belirtir. Eylem bir geçişi ifade eder ve nesne içermez.
- Babam yaşlandı.
“Yaşlandı” fiili, babanın yaşlanma sürecini anlatır. Bu eylem, zaman içinde kendiliğinden meydana gelmiştir ve nesne almaz.
- Ağaçlar yeşeriyor.
“Yeşeriyor” fiili, ağaçların yeşermekte olduğunu gösterir. Eylem doğal bir süreçle gerçekleşir ve nesne içermez.
Bu örneklerde oluş fiilleri, bir durumdan diğerine geçişi ve bu geçişin kendiliğinden olduğunu ifade eder.
İş (kılış), durum ve oluş fiilleri, Türkçedeki fiil türlerinin çeşitliliğini ve anlatım zenginliğini gösterir. İş fiilleri nesne ile etkileşimde bulunur, durum fiilleri öznenin durumunu ifade ederken, oluş fiilleri zaman içinde kendiliğinden gerçekleşen durumları belirtir. Bu fiil türlerini anlamak, dilin doğru ve etkili kullanımını sağlar.
Aynı konunu farklı anlatımı şu şekildedir :
1. İş (Kılış) Fiilleri
İş (kılış) fiilleri, öznenin iradesiyle nesneyi etkileyip, nesnenin de bu etkiden dolayı değiştiği fiillerdir. Bu fiiller “kimi” veya “neyi” sorularına yanıt verir. İş fiilleri her zaman bir nesne içerir.
Örnekler:
- Ali kitabı okuyor.
Bu cümlede “okuyor” fiili “kim okuyor?” sorusuyla özneyi (Ali) ve “neyi okuyor?” sorusuyla nesneyi (kitabı) belirler. Fiil, nesne aldığı için iş fiilidir.
- Sinemaya bilet aldım.
Burada “aldım” fiili “neyi aldım?” sorusuna “bilet” cevabını verir. Bu nedenle “aldım” iş fiilidir.
- Öğrenciler sınavı geçtiler.
Cümledeki “geçtiler” fiili, “neyi geçtiler?” sorusuna “sınavı” cevabını verir ve iş fiilidir.
İş fiilleri, eylemin nesne üzerindeki etkisini ifade eder.
2. Durum Fiilleri
Durum fiilleri, öznenin içinde bulunduğu ya da süreklilik gösteren bir durumu ifade eder. Bu fiiller “kimi” ya da “neyi” sorularına yanıt vermezler. Durum fiilleri, öznenin mevcut halini ya da durumunu anlatır.
Örnekler:
- Köpek uyuyor.
Bu cümlede “uyuyor” fiili, köpeğin uyuma durumunu anlatır. Eylem köpeğin kendi iradesiyle gerçekleşmiş ve nesne üzerindeki etkisi yoktur. Dolayısıyla, “uyuyor” fiili durum fiilidir.
- Dışarıda yağmur yağıyor.
Buradaki “yağıyor” fiili, dışarıdaki durumunu ifade eder ve nesne ile ilişkili değildir. Bu nedenle durum fiilidir.
- Seda gülüyordu.
“Gülüyordu” fiili, Seda’nın bir ruh halini ya da durumunu belirtir. Nesne bulunmamakta ve fiil, durumu ifade eder.
Durum fiilleri, öznenin mevcut halini ya da durumunu açıklar.
3. Oluş Fiilleri
Oluş fiilleri, bir durumdan diğerine geçişi ya da geçişme sürecini ifade eder. Bu fiillerde öznenin doğrudan bir etkisi yoktur ve eylemler genellikle kendiliğinden meydana gelir. Oluş fiilleri, zamanla gerçekleşir ve nesne almazlar.
Örnekler:
- Yapraklar sararıyor.
Bu cümlede “sararıyor” fiili, yaprakların zamanla sarardığını ifade eder. Eylem, öznenin doğrudan etkisi olmadan kendiliğinden gerçekleşir. Bu nedenle oluş fiilidir.
- Elma çürüdü.
Buradaki “çürüdü” fiili, elmanın kendiliğinden çürüdüğünü belirtir. Eylem, bir geçişi ifade eder ve nesne içermez.
- Binalar yıkılıyor.
“Yıkılıyor” fiili, binaların zamanla yıkıldığını gösterir. Bu eylem kendiliğinden meydana gelir ve nesne içermez.
Oluş fiilleri, bir durumdan diğerine geçişi ve bu geçişin zaman içinde kendiliğinden gerçekleşmesini ifade eder.
Sonuç
İş (kılış), durum ve oluş fiilleri, Türkçede fiil türlerinin çeşitliliğini ve anlatımın zenginliğini ortaya koyar. İş fiilleri nesne ile etkileşir, durum fiilleri öznenin mevcut halini belirtir ve oluş fiilleri zamanla gerçekleşen değişimleri ifade eder. Bu fiil türlerinin anlaşılması, dilin doğru ve etkili kullanılmasını sağlar
Yorumlar
Türkçede fiiller, sadece bir eylemi veya hareketi bildirmez; aynı zamanda o eylemin doğasını, nasıl gerçekleştiğini ve özneden nasıl etkilendiğini de anlatır. Bu nedenle fiilleri anlamlarına göre sınıflandırmak, cümlenin yapısını ve anlamını daha derinlemesine kavramamızı sağlar. Bu sınıflandırmanın temelini iş (kılış) fiilleri, oluş fiilleri ve durum fiilleri oluşturur. Bu üç kategori, bir eylemin iradeye bağlı olup olmadığını, bir nesneyi etkileyip etkilemediğini ve zaman içinde bir değişimi ifade edip etmediğini belirler.
### 1. İş (Kılış) Fiilleri
İş (veya kılış) fiilleri, öznenin kendi iradesiyle gerçekleştirdiği ve bu eylemden etkilenen bir nesnenin bulunduğu fiillerdir. Yani, öznenin yaptığı eylem bir başka varlık üzerinde bir etki veya değişiklik yaratır. Bu fiillerin en belirgin özelliği, "ne, neyi, kimi" sorularına cevap verebilen bir nesne alabilmeleridir. Bu nedenle iş fiilleri aynı zamanda geçişli fiillerdir.
Bu fiilleri diğerlerinden ayırmanın en pratik yolu, fiilin başına 'onu' zamirini getirmektir. Eğer fiil, 'onu' zamiriyle birlikte anlamlı bir bütün oluşturuyorsa, o fiil bir iş fiilidir.
Örnekler:
* yazmak: (Onu) yazdım. (Ne yazdım? Mektup yazdım.)
* kırmak: (Onu) kırdı. (Neyi kırdı? Bardağı kırdı.)
* sevmek: (Onu) seviyorum. (Kimi seviyorum? Annemi seviyorum.)
* okumak: (Onu) okuyacak. (Neyi okuyacak? Kitabı okuyacak.)
* görmek: (Onu) gördüm.
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, eylem (yazmak, kırmak, sevmek) öznenin iradesiyle gerçekleşir ve bir nesne (mektup, bardak, anne) üzerinde bir etki bırakır.
### 2. Durum Fiilleri
Durum fiilleri, öznenin belirli bir süre boyunca içinde bulunduğu bir hali, pozisyonu veya durumu anlatan fiillerdir. İş fiillerinin aksine, bu fiillerde eylemden etkilenen bir nesne yoktur. Eylem, öznede başlar ve öznede biter; enerjisini başka bir varlığa aktarmaz. Bu sebeple durum fiilleri geçişsiz fiillerdir.
Durum fiillerini test etmek için yine 'onu' zamirini kullanabiliriz. Eğer fiilin başına 'onu' getirildiğinde anlam bozuluyorsa, bu büyük ihtimalle bir durum fiilidir. Bu fiillerde eylem öznenin iradesiyle gerçekleşir ancak bu irade bir nesneye yönelmez.
Örnekler:
* uyumak: (Onu) uyudu. (Anlamsız)
* gülmek: (Onu) güldü. (Anlamsız)
* oturmak: (Onu) oturdu. (Anlamsız)
* ağlamak: (Onu) ağladı. (Anlamsız)
* durmak: (Onu) durdu. (Anlamsız)
Bu fiillerde özne, bir eylemi kendi isteğiyle yapar (uyumak, gülmek gibi) ama bu eylem bir nesneyi etkilemez. Sadece öznenin o anki durumunu bildirir.
### 3. Oluş Fiilleri
Oluş fiilleri, öznenin iradesi dışında, zamanla ve kendiliğinden meydana gelen bir değişimi veya dönüşümü ifade eder. Bu fiillerde kilit nokta, eylemin öznenin kontrolü dışında ve bir süreç içinde gerçekleşmesidir. Varlığın yapısında bir başkalaşım söz konusudur. Durum fiilleri gibi nesne almazlar, yani geçişsizdirler ve başlarına 'onu' zamiri getirilemez.
Durum fiillerinden temel farkı, oluş fiillerinin bir süreç ve değişim bildirmesi ve bu sürecin irade dışı olmasıdır.
Örnekler:
* büyümek: Çocuk günden güne büyüyor. (Çocuğun iradesi dışında, zamanla olur.)
* sararmak: Sonbaharda yapraklar sararır. (Yaprakların iradesi dışında, kendiliğinden olur.)
* yaşlanmak: Dedem çok yaşlanmış. (İrade dışı bir süreçtir.)
* paslanmak: Demir kapı paslanmış. (Kimyasal bir değişimdir, irade yoktur.)
* çürümek: Elmalar sepette çürümüş. (Doğal bir süreçtir.)
#### Ayırt Edici Noktalar ve Önem
Bu üç fiil türünü doğru ayırt etmek, cümlenin ögelerini, özellikle de belirtili nesneyi doğru tespit etmemizi sağlar. Bir fiilin iş fiili mi yoksa durum/oluş fiili mi olduğunu bilmek, cümlenin geçişli mi geçişsiz mi olduğunu anlamamıza yardımcı olur.
* İş (Kılış): Özne iradeli + Nesne etkilenir. (Ör: camı kırmak)
* Durum: Özne iradeli + Nesne etkilenmez. (Ör: koltukta oturmak)
* Oluş: Özne iradesiz + Nesne etkilenmez + Değişim var. (Ör: ekmeğin bayatlaması)
Bazen bir kök fiil, aldığı eklerle tür değiştirebilir. Örneğin, "pişmek" fiili, yemeğin kendi kendine bir değişime uğramasını anlattığı için bir oluş fiilidir (Yemek pişti). Ancak "-ir" ettirgenlik ekini alarak "pişirmek" olduğunda, öznenin iradesiyle bir nesneyi etkilediği için bir iş fiiline dönüşür (Annem yemeği pişirdi - onu pişirdi).
Sonuç olarak, bir fiilin anlamına göre hangi kategoriye girdiğini bilmek, Türkçenin mantığını ve cümle kurma dinamiklerini anlamada kritik bir rol oynar. Bu sınıflandırma, dilin sadece kelimelerden ibaret olmadığını, aynı zamanda eylemlerin ardındaki niyeti, etkiyi ve süreci de yansıtan derin bir yapıya sahip olduğunu gösterir.
Yorum Bırak