Ağız, Şive, Lehçe Nedir? Aralarındaki Farklar

Eylül 13, 2024 - Okuma süresi: 17 dakika

Ağız, Şive ve Lehçenin Farkları

Ağız

Herhangi bir ülke sınırları içerisinde, şehirden şehire, kasabadan kasabaya hatta köyden köye kadar değişebilen küçük farklılıklara ağız denir. Türkiye Türkçesi bir şive olduğundan, Türkiye sınırları içinde birçok ağız örneği bulunmaktadır. Ağız, sadece telaffuzda farklılık gösterir; yazıya geçildiğinde bu telaffuz farklılıkları tamamen kaybolur. Romanlarda, hikayelerde ve özellikle tiyatrolarda karakterlerin gerçekliğini yansıtmak için ağız kullanılır. Örneğin, Erzurum ağızı, Kastamonu ağızı, Konya ağızı, Tokat ağızı gibi örnekler verilebilir.

Anadolu’da Var Olan Ağızlardan Örnekler

Doğu-Güneydoğu Ağzı

• Mişmiş: Kayısı, zerdali
• Yanır: Yara
• Tağa: Pencere
• Pisik: Kedi
• Ölülük: Mezarlık
• Küncü: Susam
• Ariş: Asma

Batı Anadolu Ağzı

• Burma: Musluk
• Bağa: Guatr
• Keşir: Havuç
• Göcen: Tavşan yavrusu

Kuzey Anadolu Ağzı

• Teğin: Sincap
• Yal: Hayvan yiyeceği
• Kırtlamak: Isırmak
• Eze: Teyze

Orta Anadolu Ağzı

• Enek: Meyve çekirdeği
• Filke: Musluk
• Cilis: İyice
• Balak: Tavşan yavrusu
• Efenekli: Aşırı titiz

Gaziantep Ağzı

• Hanek: Laf söz
• Güccüg: Küçük
• Gene: Yine
• Çabıh: Çabuk
• Gette: Git
• Böyün: Bugün
• Haradan: Nereden

Aksaray Ağzı

• Gaşşıh: Kaşık
• Kaçıl: Çekil
• Kiyat: Kâğıt
• Peşgir: Havlu
• Kölke: Gölge
• Kakışmak: Kavga etmek
• Mayış: Maaş
• Kerme: Tezek
• Firek: Domates
• Ebe: Nine
• Zerdeli: Kayısı

Erzurum Ağzı

• Uşah: Çocuk
• Tanko: Sosyetik
• Zenne: Kadın
• Berf: Kar
• Cıstik: Erkek ayakkabısı
• Çangıl: Zil
• Dıldılık: İnce elbise
• Fırfırik: Topaç

Adana Ağzı

• Küncü: Susam
• Helke: Su kabı
• Mintan: Gömlek
• Evermek: Evlendirmek
• Guzlacı: Hamile
• Yel: Rüzgâr
• Gallep: Güvercin
• Çitil: Yoğurt kabı

ŞİVE

Bilinen bir zaman diliminde ana dilden ayrılmış ve belirgin ses ve biçim farkı göstermeyen kollar şive olarak adlandırılır. Örneğin, Kazakça, Özbekçe, Azerice gibi Türkçenin çeşitli şiveleri vardır. Türkiye sınırları içinde konuşulan Türkçe, Türkiye şivesi olarak kabul edilebilir.

Türkçenin başlıca şivelerini şu şekilde sıralayabiliriz:

1. Türkiye Türkçesi
2. Azerice
3. Türkmence
4. Özbekçe
5. Gagavuzca
6. Uygurca
7. Kazakça
8. Tatarca
9. Kırgızca
10. Nogayca
11. Başkurtça
12. Karakalpakça

Örnekler

Oğuz’un Od Tapması (Azerbaycan Türkçesiyle)

• Oğuz nesli Yer Xan Ana Xatun’la çox isti ölkeler gezdi. (Azerice)
• Oğuz soyundan Yer Han, Ana Hatun’la çok sıcak ülkeler gezdi. (Türkiye Türkçesi)

Yeni yılınız kutlu olsun: Türkiye Türkçesi
Yeni iliniz mübarek olsun: Azerice
Yangi yilingiz kutli bo’lsın: Özbekçe
Janga jılıngız kuttı bolsın: Kazakça
Yengi yılıngızğa mübarek bolsun: Uygurca
Yana yılınız men: Nogayca
Cangı cılıngız kuttu bolsun: Kırgızca

Azerice Şivesine Örnek

• HEYDAR BABA’YA SELAM
  • Heyder Baba, ıldırımlar şakanda,
  • Seller, sular şakkıldayıb akanda,
  • Kızlar ona saf bağlayıb bakanda,
  • Selâm olsun şevkatize, elize,
  • Menim de bir adım gelsin dilize.

Kırgız Şivesine Örnek

• Ay carkırap baiınan,
• Altını arbın, taiıgan,
• Toonun görkemi Kırgız’da.
• Kayberen çubap kıyadan,
• Kıraandar uçup uyadan,
• Zoonun görkemi Kırgız’da.
• Bulagı tunuk möltüröp,
• Özönü tereñ kürküröp,
• Suunun görkemi Kırgız’da.
• Aralga tolup salkındap,
• Agarıp köldö carkıldap,
• Aktan Tınıbekov

LEHÇE

Bir dilin bilinmeyen dönemlerinde o dilden ayrılmış ve ses, biçim ve kelime açısından büyük farklılıklar gösteren kollar lehçe olarak adlandırılır. İki farklı lehçe genellikle birbirini anlamayacak kadar farklıdır. Örneğin, Sibirya’da yaşayan Yakut Türklerinin konuştuğu Yakutça ve Orta Volga bölgesinde yaşayan Çuvaş Türklerinin konuştuğu Çuvaşça Türkçenin iki farklı lehçesidir. Türkçenin lehçeleri hakkında ilk bilgiler Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lügati’t-Türk” eserinde yer alır.

Türkçenin başlıca lehçeleri:

• Çuvaşça: Günümüzde yaklaşık 4 milyon insanın yaşadığı Çuvaş Özerk Cumhuriyeti‘nde konuşulan bu lehçe, Türkiye Türkçesinden en uzak olandır. Anlaşılabilirlik açısından en zor olan lehçedir. Çuvaşça, Kiril alfabesiyle yazılır ve yaklaşık 60,000 kişinin konuştuğu tahmin edilmektedir. Eskiden Bulgarların kullandığı dil de Çuvaşça olarak bilinir.

  Çuvaşça Lehçesinde Kişi Zamirleri

  • Ben: Epĕ (Эпĕ)
  • Sen: Esĕ (Эсĕ)
  • O: Văl (Вăл)
  • Biz: Epir (Эпир)
  • Siz: Esir (Эсир)
  • Onlar: Vĕsem (Вĕсем)

  Çuvaşça Lehçesinde Atasözleri

  • Amisne pıh ta hırne ıl: (Annesine bak kızını al.)
  • Atil hirne şitmesir, atta hıvsa şikles mar: (Dereyi görmeden paçayı sıvama.)
  • Vatti şuk, latti şuk: (Sona kalan dona kalır.)
• Yakutça: Günümüzde yaklaşık 350,000 kişinin konuştuğu ve Kiril alfabesiyle yazılan bir dildir. Doğu Sibirya’da, Rusya’ya bağlı Yakut Özerk Cumhuriyeti‘nde konuşulan bu lehçede, Moğolca etkileri önemli bir yer tutar.

  Yakutça / Türkiye Türkçesi

  • Aganı: Ağa
  • As: Aş
  • Âs: Aç
  • Atah: Ayak
  • Bısah: Bıçak
  • İkki: İki
  • Kıs: Kış
  • Kis: Kız
  • Ös: Söz
  • Sıt: Yat
  • Timir: Demir
  • Uot: Od
  • Üören: Öğren
  • Dıl: Dil
  • Toyon: Erkek
  • But: Bacak
  • Bas: Baş
  • Kotun: Hatun
  • Sıl: Yıl
  • Sambır: Yağmur
  • Kulgah: Kulak
  • Uyaz: Dudak
  • Burun: Burun
  • Cöge: Dost

Ağız, Şive ve Lehçenin Karşılaştırılması

Ağız; bir ülkenin iç bölgeleriyle, yani şehirlerle ilgilidir. Yani ağız, ülke sınırları içinde farklı şehirler arasında görülen söyleyiş farklılıklarını ifade eder. Erzurum ağızı, Gaziantep ağızı, Aksaray ağızı gibi örnekler verilebilir. Ağızdaki bu farklılıklar sadece telaffuzda görülür ve yazıya geçirildiğinde bu farklılıklar ortadan kalkar.

Şive ise ülke sınırları dışına çıkar ve ülkeler arasındaki farklılıkları ifade eder. Şive, bir dilin bilinen bir zaman diliminde ayrılmış, ancak çok fazla ses ve biçim farkı göstermeyen kollarıdır. Bu nedenle, bir Azeri rahatlıkla Türkiye Türkçesini anlayabilir. Şive, lehçeden daha az belirgin farklılıklar içerir.

Lehçe ise dilden ayrılma sürecinde daha büyük değişiklikler gösterir ve ses, biçim ve kelime açısından önemli farklılıklar içerir. Lehçeler arasındaki farklar genellikle çok belirgindir ve iki farklı lehçe arasında anlaşılma zorluğu yaşanabilir. Türkçenin yalnızca iki lehçesi bulunur.

Kısacası, ağız sadece ülke içindeki şehirlerle ilgilidir ve telaffuzda farklılık gösterir. Şive ülke sınırları dışındaki farklılıkları ifade eder ve lehçe ise dilin büyük ölçüde farklılaşmış kollarını belirtir.