İsim (Ad) Tamlaması
İsim tamlaması, belirli kurallar çerçevesinde en az iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu kelime grubudur. İsim tamlamaları, “tamlayan” ve “tamlanan” olmak üzere iki ana unsurdan meydana gelir. Burada, ilk unsur “tamlayan”, ikinci unsur ise “tamlanan” olarak adlandırılır. Tamlayanın aldığı ek “ilgi eki”, tamlananın aldığı ek ise “iyelik eki” olarak bilinir. Türkçede öne çıkan başlıca isim tamlaması türleri aşağıda sıralanmıştır:
İsim (Ad) Tamlamaları
Belirtili isim tamlamalarında, tamlayan kelimesi ilgi eki (-ın, -in, -un, -ün) alırken, tamlanan kelimesi iyelik eki (-ı, -i, -u, -ü) alır. Eğer tamlayan sesli harfle biterse, tamlayan eklerinin başına “-n” kaynaştırma ünlüsü gelir; tamlanan sesli harfle biterse, iyelik ekinden önce “s” kaynaştırma ünlüsü eklenir. “Ben” ve “biz” şahıs zamirleri ile oluşturulan tamlamalarda, “-in” ilgi eki genellikle “-im” biçiminde değişir. Tamlanan eklerinde ise “-m, -n, -mız, -nız, -ları” iyelik ekleri bulunur. Tamlayan genellikle “t.y.”; tamlanan ise “t.n.” olarak gösterilir.
Örnekler:
t.y. t.n.
“Okulun” kelimesindeki “-un” eki tamlayan yani ilgi ekidir. “Bahçesi” kelimesindeki “-i” sesi ise tamlanan yani iyelik ekidir. Tamlanan sesli harfle bittiği için, ek ile sözcük arasında “s” kaynaştırma ünlüsü kullanılmıştır.
t.y. t.n.
“Benim” kelimesindeki “-im” eki tamlayan yani ilgi ekidir. Bu durum dilimizde istisnai bir özelliktir. “Annem” kelimesindeki “-m” ise III. tekil iyelik ekidir.
t.y. t.n.
“Senin” kelimesindeki “-in” eki, tamlayan yani ilgi ekidir. “Kardeşin” kelimesindeki “-n” eki ise iyelik ekidir.
Örnek 1:
Furkan’ın eski kitabı
tamlayan tamlanan
Örnek 2:
Evimizin büyük penceresi
tamlayan tamlanan
Örnek:
Türkülerden birini lütfen benim için seslendir. (Türkülerin birini)
Örnek 1:
Okulun öğretmenleri, velileri, öğrencileri çok mutlu oldular.
Burada “okulun” tamlayanı; “öğretmenleri, velileri, öğrencileri” ise tamlanandır.
Örnek 2:
Gariplerin, mazlumların, yetimlerin sesi olmalıyız.
Burada “gariplerin, mazlumların, yetimlerin” tamlayan; “sesi” ise tamlanan sözcüğüdür.
Örnek:
Evini dün akşam güzelce gezdim. (onun)
Örnekler:
Benim öğretmenim (belirtili isim tamlaması)
Senin öğretmenin (belirtili isim tamlaması)
Onun öğretmeni (belirtili isim tamlaması)
Bizim öğretmenimiz (belirtili isim tamlaması)
Sizin öğretmeniniz (belirtili isim tamlaması)
Onların öğretmenleri (belirtili isim tamlaması)
Örnek 1:
Akacak mı bir gün suları bahçemizin?
Burada “suları” tamlanan, “bahçemizin” ise tamlayandır. Türkçede genellikle önce “tamlayan”, sonra “tamlanan” gelir. Doğru tamlama “Bahçemizin suları” şeklindedir.
Örnek 2:
Bulunacak mı tabip dermanı dertlerimizin?
Burada “dermanı” tamlanan, “dertlerimizin” ise tamlayandır. Türkçede “tamlayan” önce gelir, ardından “tamlanan” gelir. Doğru tamlama “Dertlerimizin dermanı” olmalıdır.
Örnekler:
Su-y-un hasret-i
Ne-y-in ne-s-i
Çeşmenin su-y-u
Örnekler:
Beyaz gömlek (gömleğin beyazı)
Yaramaz öğrenci (öğrencinin yaramazı)
Güzel elbise (elbisenin güzeli)
Belirtisiz isim tamlamalarında, tamlayan ek almazken tamlanan iyelik eki alır.
Örnekler:
t.y. t.n.
t.y. t.n.
Uyarı: Belirtisiz ad tamlamaları, araya sıfat almazlar. Ancak sıfatlarla nitelendirilebilirler, bu durumda ad tamlaması sıfat tamlamasına dönüşür.
Örnek:
Kırmızı elbise dolabı
Burada “kırmızı” sıfattır ve ad tamlamasını sıfat tamlamasına dönüştürür.
Zincirleme isim tamlaması, tamlayanı da ad tamlaması olan tamlamalardır. Zincirleme isim tamlamalarında en az iki ad tamlaması bulunur. Bu nedenle, bir tamlamadan iki isim tamlaması çıkıyorsa, bu tamlama zincirleme isim tamlamasıdır.
Örnekler:
t.y. (belirtisiz ad tam.) t.n.
t.y. (belirtili isim tam.) t.n.
Uyarı: Araya sıfat giren belirtili isim tamlamalarından iki isim tamlaması çıkarılamaz. Zincirleme isim tamlamasından ise mutlaka iki isim tamlaması elde edilebilir.
Örnekler:
Bu tamlama, belirtili isim tamlamasıdır. Buradan sıfat tamlamaları çıkarılsa da, iki isim tamlaması çıkarılamaz.
Bu zincirleme isim tamlamasıdır. Buradan “Babasının evi” ve “evinin bahçesi” şeklinde iki isim tamlaması elde edilir.
Türkçede teknik olarak takısız ad tamlaması diye bir tür bulunmamaktadır. Takısız ad tamlaması olarak adlandırılan tamlamaların tümü, sıfat tamlaması olarak değerlendirilmektedir.
Örnekler:
a) Gümüş saat, altın yüzük
Burada “gümüş” ve “altın” sıfatları, tamlayanın neden yapıldığını belirtir.
b) İpek saç, şeker yanak
Burada “ipek” ve “şeker” sıfatları, tamlananın neye benzediğini belirtir.
Not: Bazı dil bilimciler bu tür tamlamaları takısız ad tamlaması, bazıları ise sıfat tamlaması olarak sınıflandırmaktadır.
Bu açıklamalar doğrultusunda, isim tamlamalarıyla ilgili genel bilgileri ve türleri detaylı bir şekilde ele almış olduk. Tamlamaların doğru anlaşılması ve kullanılması, dil bilgisi açısından önemlidir ve örnekler, bu tür bilgileri pekiştirmede yardımcı olabilir.