Seydi Ali Reis, 16. yüzyılda İstanbul’un Galata bölgesinde dünyaya gelmiştir. Donanma komutanlarından Sinoplu bir ailenin çocuğu olarak, çocukluk yıllarında aldığı eğitimle matematik, astronomi, coğrafya ve denizcilik alanlarında derin bilgiler edinmiştir. Seydi Ali Reis, deniz savaşlarının ustası olarak tanınan Barbaros Hayrettin Paşa‘nın yanında yetişmiş ve Akdeniz‘de gerçekleşen tüm deniz savaşlarında yer alarak Batı Akdeniz’in coğrafyasını ve denizciliğini yakından tanıma fırsatı bulmuştur.
Seydi Ali Reis, Preveze Deniz Savaşı sırasında Osmanlı donanmasının sol kanadının komutanlığını üstlenmiş ve 1554 yılında Maskat açıklarında, Hint denizini Türk gemilerine kapatmak isteyen kalabalık ve güçlü Portekiz donanmasına karşı başarılı bir mücadele vermiştir. Bu başarılarıyla donanma içinde önemli bir yere sahip olmuş ve Kaptan-ı Derya unvanını kazanmıştır. Seydi Ali Reis, 1562 yılında İstanbul’da hayata gözlerini yummuştur.
Seydi Ali Reis, hem bir denizci hem de bir yazar olarak öne çıkmıştır. Edebiyat dünyasında, epik-lirik bir üslup kullanarak yazdığı Türkçe şiirlerinde “Seydi” mahlasını tercih etmiştir. Eserleri arasında, Türk edebiyatında gezi türü içerisinde önemli bir yere sahip olan “Miratü’l Memalik” adlı eseri, ona büyük bir ün kazandırmıştır. Bu eser, “Memleketlerin Aynası” anlamına gelir ve Reis, Basra donanmasının komutanı iken yaptığı seyahatler sırasında kaleme almıştır.
Miratü’l Memalik, seyahati sırasında başından geçen ilginç olayları ve Portekiz donanması ile olan çarpışmalarını içerirken, aynı zamanda fırtınadan dolayı kaybolduğu yolculuğu ve İstanbul’a dönüş yolunda gördüğü şehirleri detaylı bir şekilde anlatır. Seydi Ali Reis, eserlerinde sade ve anlaşılır bir dil kullanmayı tercih etmiştir ve bazı eserlerinde Çağatay Türkçesi ile yazdığı metinler de bulunmaktadır.
Mir’atü’l Memalik: Seyahatname türünde yazılmış olan bu eser, tarih ve coğrafya açısından son derece değerli bir yapıttır. Eser, Seydi Ali Reis’in Portekiz donanmasıyla Hint Denizi’nde yaşadığı çatışmaları, fırtına nedeniyle kaybettiği gemilerini, Hindistan’dan Bağdat’a dönerken karşılaştığı ilginç olayları ve ziyaret ettiği türbeleri kapsamlı bir şekilde anlatmaktadır. Aynı zamanda eser, çeşitli şiir örneklerine de yer vererek edebi yönünü pekiştirmektedir. 1557 yılında İstanbul’da tamamlanan eser, hem sanatsal hem de tarihi bir belge niteliği taşımaktadır.
Anahtar Kelimeler: Seydi Ali Reis, 16. yüzyıl, İstanbul, denizci, Kaptan-ı Derya, Barbaros Hayrettin Paşa, Miratü’l Memalik, seyahatname, coğrafya, Portekiz donanması.
Evliya Çelebi, 25 Mart 1611 tarihinde İstanbul’da dünyaya gelmiş, 17. yüzyılın en önemli gezginlerinden biri olarak tanınmıştır. Gerçek adı Derviş Mehmet Zilli olan Evliya, Osmanlı topraklarını elli yıl boyunca keşfetmiş ve bu deneyimlerini Seyahatname adlı eserinde toplamıştır. Uzun bir seyahat hayatı süren bu büyük seyyah, köklü bir aileye mensuptur ve evlilik yapmamıştır.
İyi bir eğitim alan Evliya Çelebi, ilk olarak mahalle mektebinde öğrenim görmüş, ardından Şeyhülislam Hamit Efendi Medresesi‘nde yedi yıl boyunca eğitim almıştır. Enderun okuluna geçiş yaptıktan sonra dil bilgisi, hat ve musiki gibi alanlarda kendini geliştirmiştir. Hafız olarak yetişen Evliya, Osmanlı padişahı ve devlet adamlarının ilgisini çekmeyi başarmıştır.
Evliya Çelebi, seyehatlerine çıkmadan önce çeşitli savaşlarda ganimetler elde etmiş, ayrıca gittiği yerlerde yaptığı ticaretle rahat bir yaşam sürmüştür. Alçakgönüllü bir karaktere sahip olan Evliya, devlet yetkilileriyle güçlü ilişkiler kurmasına rağmen, makam ve mevki peşinde koşmamıştır. Genç yaşta başladığı seyahat arzusu, çeşitli kültürleri ve medeniyetleri tanıma isteğiyle birleşmiş ve onu birçok ülkeyi dolaşmaya yönlendirmiştir.
Evliya, uzun yıllar süren seyahatlerine bir rüya ile başlamıştır. Bir gece rüyasında, Ahi Çelebi Camisi’nde Peygamberimiz (SAV) ile karşılaşır. O an “Şefaat ya Resulallah” demek yerine “Seyahat ya Resulallah” dediği için Peygamberimiz de ona seyahat etme lütfunda bulunur. Bu rüyayla birlikte, tüm zorluklara rağmen seyahatlerine devam etme kararı almıştır.
Evliya Çelebi, ilk seyahatine İstanbul ve çevresinde başlamış, babasının izniyle taşağa çıkmaya yönelmiştir. İzmit ve Trabzon’a kadar uzanan seferleri, 1681 yılına kadar sürecek geniş bir coğrafyayı kapsar. Osmanlı İmparatorluğu’nun neredeyse tüm topraklarını gezen Evliya, Suriye, Kırım, İran, Gürcistan, Azerbaycan, Avusturya, Arnavutluk, Filistin, Macaristan, Selanik, Hollanda ve Almanya gibi birçok yerle tanışmıştır. Seyahatlerinin son durağı Mısır olmuştur. Bu gezi deneyimleri, onu ünlü eserine, Seyahatname‘ye dönüştüren unsurlardan biridir.
Evliya Çelebi’nin seyahatleri çoğunlukla görevli olarak gerçekleştirilmiş, bu sayede çeşitli devlet adamlarıyla ilişkiler kurmuş ve farklı kültürler hakkında derinlemesine bilgi edinmiştir. 1681’de sonlanan seyahatleri, zengin bir deneyim ve gözlem birikimi ile doludur.
Evliya Çelebi, 17. yüzyıl Divan Edebiyatı‘nın en önemli sade nesir yazarlarından biri olarak bilinir. Nazım ve müzikle de ilgilenen Evliya, cesur ve sohbeti hoş bir kişilik olarak öne çıkar. Onun asıl ünü, özellikle gezi yazıları ile ilgilidir. Seyahatlerine İstanbul’dan başlayarak Anadolu, komşu ülkeler, Kuzey Afrika ve Avrupa’ya kadar devam etmiştir.
Seyahatname eserinde günlük konuşma diline yakın, akıcı ve anlaşılır bir dil kullanırken, zaman zaman abartılı bir anlatıma da başvurduğu görülmektedir. Yazım tarzı etkileyici, eğlendirici ve bazen alaycı bir nitelik taşır. Samimiyetine rağmen, gözlemlediği olumsuz durumları eleştirmekten çekinmemiştir. Bu özellikleri, onun nüktedan bir yazar olmasının sonucudur.
Yazdığı eserlerde, gördüğü yerlerin tasvirlerini yaparken kendinden bir şeyler katmayı tercih etmiş ve bazı yabancı kelimeleri halkın kullanımına göre ifade etmiştir. Anlatımında geçmiş, şimdi ve geleceği iç içe kullanması, eserlerini daha dinamik hale getirir. Seyahatname, öyküler, halk şiirleri, masallar, maniler, halk oyunları, inançlar ve sanatsal unsurlarla zenginleştirilmiştir.
Evliya Çelebi, Seyahatname, Osmanlı İmparatorluğu, gezgin, 17. yüzyıl, İstanbul, kültürel unsurlar, edebiyat, tarih, coğrafya.