Açıklayıcı Anlatım: Bilgi Verme ve Öğretme Tekniği
Herhangi bir konuda okuyucuyu bilgilendirmek ve okuyucuya bir şey öğretmek amacıyla kullanılan anlatım tekniğine açıklayıcı anlatım denir. Bu anlatım türü, belirli bir konuyu doğrudan ve anlaşılır bir biçimde açıklamayı hedefler.
Açıklayıcı Anlatımın Özellikleri
Açıklayıcı Anlatım Türüne Örnekler
Örnek 1
NABİ
17. yüzyılda yaşamış önemli bir Divan şairidir. Urfa’da doğmuş ve sonrasında İstanbul’a gelmiştir. “Şeyhü’ş Şuara” olarak bilinir, yani şairlerin şeyhi olarak anılır. Divan şiirinin en toplumcu şairi olarak kabul edilir. Dindar, olgun, temiz fıtratlı, naif ve bilgin bir kişidir. Nabi, Hikemi şiir akımının kurucusu olarak kabul edilir. Açık, etkileyici, akıcı ve pürüzsüz bir söyleyişe sahiptir. Didaktik şiirler yazmayı amaçladığı için, yani toplumcu fikirlere yer verdiği için anlaşılması güç sözleri tercih etmez. Edebi sanatlar, mazmunlar ve cinas kullanımı ise sınırlıdır. Şiirlerinde atasözleri ve deyimlerden faydalanır.
Açıklama: Bu metin, okuyucuyu bilgilendirmek ve öğretmek amacıyla yazılmıştır. Duygu ve yorum içermeyen, açık ve sade bir dil kullanılmıştır. Sözcüklerin gerçek anlamlarıyla kullanılması, cümlelerin nesnel olması ve metnin bilgi verme amacı taşımaktadır. Bu nedenle metinde açıklayıcı anlatım tekniği kullanılmıştır.
Örnek 2
YAZI DİLİ VE KONUŞMA DİLİ
Yazıda kullanılan ortak dile yazı dili denir. Bu dil, edebiyat, kültür ve kitap dili olarak da bilinir. Bir uygarlık dili olduğundan, ulus bilincine ulaşmamış topluluklarda yazı dili bulunmaz. Devletlerin yazışma dili olan yazı dili, belirli kurallara sahiptir. Yazı dilinde, tüm coğrafyaya geçerli olan kurallar bulunur. Bir ülkede tüm coğrafyada yazı dilinin esas alınması gerekir. Dil bilgisi kuralları ve noktalama işaretleri, yazı dilinde önemli özelliklerdir. Bizim yazı dilimiz, Milli Edebiyat Dönemi‘nde benimsenen İstanbul Türkçesi‘dir.
Açıklama: Bu metinde yazı dili ve konuşma dili hakkında doğrudan bilgi verilmiştir. Sözcükler gerçek anlamında kullanılmıştır ve anlatımda sade bir dil tercih edilmiştir. Sanatlı, dolambaçlı ifadelere başvurulmadan göndergesel işlevde dil kullanılmıştır. Ayrıca detaylandırma da metinde mevcuttur, bu da açıklayıcı anlatım tekniğini destekler.
Örnek 3
FİİLİMSİLER
Fiil kök ve gövdesinden türeyen, cümlede isim, sıfat veya zarf görevi üstlenen ve yan cümlecikler kuran eylem anlamlı sözcüklere fiilimsi denir. Fiilimsiler, eylem anlamlı olmakla birlikte fiil sayılmazlar. Ek almadan yüklem olamazlar. Cümledeki görevleri ad, sıfat veya zarf olarak belirlenir. Fiillerden farklı olarak, fiilimsiler olumsuzluk ve çatı ekleri alabilir. Fiilimsiler, fiilden isim yapım eklerini aldıkları için türemiş sözcükler olarak kabul edilirler.
Açıklama: Metinde dil göndergesel işlevde kullanılmıştır, yani bilgi verme amacı ön plandadır. Sözcükler, yan veya mecaz anlamda değil, gerçek anlamlarıyla kullanılmıştır. Cümlelerin nesnel olması, konunun ders kitaplarından seçilmiş olması ve açık bir anlatım tercih edilmesi, bu metnin açıklayıcı anlatım tekniğiyle yazıldığını gösterir.
Örnek 4
MADDE VE ÖZELLİKLERİ
Kütlesi, hacmi ve eylemsizliği olan her şey madde olarak tanımlanır. Bu nedenle kütle ve hacim, maddenin ortak özelliklerindendir. Çevremizde görülen hava, su, toprak gibi her şey maddedir. Maddeler doğada katı, sıvı ve gaz hallerinde bulunur. Katı halde, atomlar veya moleküller arasında çekim kuvveti oldukça güçlüdür ve her maddenin bir şekli vardır. Maddenin en kararlı hali, katı hal olarak kabul edilir.
Açıklama: Fen ve teknoloji dersiyle ilgili bir konu işlenmiştir. Metinde açıklayıcı anlatımın varlığını gösteren birçok ölçüt bulunmaktadır. Açık, anlaşılır ve pürüzsüz bir anlatım kullanılmıştır. Dil, göndergesel işlevde kullanılmıştır ve cümleler nesneldir. Sözcükler gerçek anlamlarıyla kullanılmıştır, bu da metnin açıklayıcı anlatım tekniği ile yazıldığını göstermektedir.
MASAL
Sözlü edebiyat döneminin ürünlerinden biridir. Masallarda, olağanüstü olaylarla bezeli, olağanüstü kişilerin başından geçen olaylar anlatılır. Masallarda yer ve zaman belirsizdir. Kahramanlar, insanlar ile birlikte devler, cinler, şeytanlar, cadılar ve olağanüstü yaratıklar olabilir. Masallarda eğiticilik ön plandadır; masalın sonunda iyiler ödüllendirilir ve kötüler cezalandırılır. Evrensel konular işlenen masallarda yer ve zaman belirsizdir. Yer, bazen “Kaf Dağı” olarak geçerken, zaman “evvel zaman” şeklinde tarif edilir ve zamanın tarifi yoktur. Masallar, Hindistan‘da doğmuş ve oradan tüm dünyaya yayılmıştır.
Açıklama: Bu metin, masallar hakkında okuyucuyu bilgilendirme amacı taşır. Cümleler, süslü, dolambaçlı ifadeler içermeyen ve net olan ifadelerle yazılmıştır. Sözcükler, gerçek anlamlarıyla kullanılmıştır. Kişisel görüş ve yorum içermemektedir. İmalı sözler ve soyut ifadelerden kaçınılmış, bu da metnin açıklayıcı anlatım tekniğini yansıttığını gösterir.
Uyarı: Açıklayıcı anlatım ile öğretici anlatım bazen karıştırılabilir. Öğretici anlatımda amaç, konuyu öğretmek iken, açıklayıcı anlatımda bilgi, somut bir şekilde anlaşılır hale getirilir.